VEHHABİLİK VE TEMEL PRENSİPLERİ

|

 

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLÂHİ YAT ANABİLİM DALI
İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ BİLİM DALI

VEHHABİLİK VE TEMEL PRENSİPLERİ

Yüksek Lisans Tezi

VEYSEL KOÇ

Sayfa No.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ                                                                                                                                      III

KISALTMALAR                                                                                                                                      IV

GİRİŞ                                                                                                                                         1

A.      ARAP YARIMADASININ FİZİKİ VE BEŞERİ YAPISI                              1

B.        VEHHABİLİĞİN ORTAYA ÇIKTIĞI DEVREDE OSMANLININ DURUMU

VE BÖLGEDEKİ YÖNETİMİ                                                                                                                                         7

BİRİNCİ BÖLÜM
MUHAMMED B. ABDULVEHHAB’IN HAYATI, İLMİ FAALİYETLERİ,
SEYAHATLERİ VE ESERLERİ

I.     HAYATI VE AİLESİ                                                                                              22

II.      İLMİ FAALİYETLERİ                                                                                          23

A.     İLMİ SEYAHATLERİ VE HOCALARI                                                          25

1)     Mekke ve Medine Seyahatleri                                                                          26

2)     Basra Seyahati                                                                                                  29

3)     Ahsa Seyahati                                                                                                   31

B.     HUREYMİLÂ’YA DÖNMESİ VE NECİD’DEKİ DAVETİNE BAŞLAMASI 33

C.     UYEYNE’YE GÖÇ ETMESİ                                                                            36

D.     DER’İYYE’YE İNTİKALİ VE MUHAMMED B. SUUD’LA İTTİFAKI 42

III. MUHAMMED B. ABDULVEHHAB’IN ESERLERİ                                           49

1)     Kitâbu’t-Tevhîd                                                                                                 50

2)     Keşfu’ş-Şubuhât                                                                                                52

3)      MüfîduT-Müstefîd fî Küfri Târiki’t-Tevhîd                                                     53

4)      el-Usûlü’s-Selâse ve Edilletuhâ                                                                        53

5)     Kelimâtün fî Beyâni Şehâdetü en Lâilâhe İllallah ve Beyânü’t-Tevhîd           54

6)     Kelimâtün fî Ma’rifeti Şehâdetü en Lâilâhe İllallah                                         54

7)     el-KavâiduT-Erbaa                                                                                            54

8)     el-MesâiluT-Hams el-Vâcibu Ma’rifetuhâ                                                       55

9)     Tefsîru Kelimetu’t-Tevhîd                                                                                55

10)     Kısasu’ 1-Enbiyâ                                                                                             56

11)     Mesâilu’l-Câhiliyye                                                                                         56

12)     Muhtasara Sîreti’r-Resûl                                                                                 57

13)     Muhtasara Zâdu ’ 1-Meâd                                                                              5 7

14)     et-Tefsîra alâ Ba’di Suveri’l-Kur’an                                                               58

15)     Usûlü’l-îmân                                                                                                   58

16)     Kitâbu FadluT-İslâm                                                                                       59

17)     Kitâbu’ I-Kebâir                                                                                              59

18)     NasîhatuT-Müslimîn                                                                                       59

19)     FedâiluT-Kur’an                                                                                              60

20)      el-Ehâdis fî’LFiten ve’l-Havâdis                                                                    60

21)     Mecmûu’l-Hadîs alâ EbvâbiT-Fıkh                                                               60

22)     ÂdâbuT-Meşyi ile’s-Salât                                                                              60

23)     İbtâlu VakfuT-Cenfı vel-İsm                                                                          61

24)     Ahkâmu’s-Salât                                                                                              61

25)     Muhtasara’1-İnsâf ve’ş-Şerhu’l-Kebîr                61

26)      Sittetü Mevâzıa Mine’s-Sîre             62

27)     Hutabu’ş-Şeyh                                                                                               62

28)     Fetâvâ’ş-Şeyh                                                                                                62

29)     er-Resâilu’ş-Şahsiyye                                                                                    62

30)     İbn Abdulvehhab’a Nisbet Edilen Diğer Kitaplar                                         64

İKİNCİ BÖLÜM
VEHHABİLİĞİN TEMEL PRENSİPLERİ

I.TEVHÎD                                                                                                                     69

A.      Kavram ve Istılah Olarak Tevhid                                                                      69

B.      Selefiyye’nin Tevhid Anlayışı                                                                           70

C.     Muhammed b. Abdulvehhab’a Göre Tevhid                                                     73

1)     Tevhîdu’r-Rubûbiyye                                                                                     78

2)      Tevhîdu’l-Ulûhiyye                                                                                       82

3)     Tevhîdul-Esmâ ve’s-Sıfat                                                                              87

II.     ŞİRK VE KÜFÜR                                                                                                  92

III.     BİD’AT                                                                                                                 99

IV.     ŞEFAAT                                                                                                             115

V.      TEVESSÜL                                                                                                          122

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SİYASİ ALANDA VEHHABİLİK

VEHHABİLİĞİN TARİHİ SEYRİ                                                                        131

SONUÇ                                                                                                                       137

BİBLİYOGRAFYA                                                                                                  141

ÖNSÖZ

İslam dininin serbest düşünceye ve içtihada geniş bir alan bırakmasının sonucu olarak İslam tarihi boyunca birçok görüş, fırka ve mezhep teşekkül etmiştir. Bu mezheplerden bir kısmı siyasi otoriteyle işbirliğine girişerek, görüşlerini geniş halk kitlelerine yayma faaliyetinde bulunmuşlar, bir kısmı ise ilk başta dini söylemlerle ortaya çıkmakla birlikte zamanla amacından uzaklaşarak siyasi alanda faaliyetlerini yoğunlaştırmışlardır.

Son asırlarda yenilik hareketleri adı altında îslam dinini ilk zamanlarındaki sadeliğine döndürmek gayesiyle yeni fikirler ileri sürerek ortaya çıkmış akımlardan biri de tezimizin konusunu oluşturan Vehhabiliktir. Vehhabilik XVIII. Yüzyılda Arap Yarımadasının Necid bölgesinde başlangıçta dini bir hareket olarak ortaya çıkmış, ancak daha sonra siyasi otoriteyle ittifakı neticesinde dini-siyasi bir hareket haline gelmiştir.

Tezimizin giriş bölümünde Arap Yarımadasının coğrafi, fiziki, beşeri durumunun yanı sıra bölge halkının yaşantısı üzerinde durulmuş, ayrıca Vehhabiliğin ortaya çıktığı devrede Osmanlı devletinin durumu ve Vehhabilik karşısındaki tutumu ele alınmıştır.

Birinci bölümde Vehhabiliğin müessisi Muhammed b. Abdulvehhab’ın hayatı, ailesi, ilmi faaliyetleri, seyahatleri ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir.

İkinci bölümde Vehhabiliğin Temel Prensipleri olan ve Vehhabiliğin müstakil bir mezhep olarak yorumlanmasına neden olan Tevhid, Şirk, Bid’at, Şefaat ve Tevessül konuları ele alınmıştır.

Üçüncü bölümde ise, Vehhabiliğin siyasi alandaki faaliyetleri ile Muhammed b. Abdulvehhab’dan sonra Vehhabiliğin tarihi seyrine değinilmiştir.

Tez konusunun seçimi ve hazırlanması safhalarında değerli tavsiyelerini esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Mustafa ÖZ bey’e, yakın alakaları ve tavsiyeleriyle her zaman desteklerini sunan değerli hocam Doç. Dr. Mazlum Uyar bey’e, ilimlerinden ve görüşlerinden istifade ettiğim bölümdeki diğer hocalarıma şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim.

İstanbul 2005                                                                                                  Veysel KOÇ

KISALTMALAR

a.g.e.	: Adı geçen eser
a.g.m.	: Adı geçen makale
a.s.	: Aleyhisselâm

 

AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

a.y.	: Aynı yer
b.	: îbn
bkz.	: Bakınız
c.	: Cilt
çev.	: Çeviren
DÎA	: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
H.	: Hicri
Hz.	: Hazreti
ÎA	: Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi
m.	: Miladi
Nşr.	: Neşreden
s.	: Sayfa
sy.	: Sayı
thk.	: Tahkik eden
trc.	: Tercüme eden
ts. ö.	: Tarihsiz : Ölümü
vdğr.	: Ve diğerleri

GİRİŞ

A.    ARAP YARIMADASININ FİZİKİ VE BEŞERİ YAPISI

Vehhabilik hicrî XII., miladî XVIII. yüzyılda Arap Yarımadasının Necid bölgesinde ortaya çıkmış dini-siyasi bir harekettir.

Arabistan bölgesinin asıl adı “Arap Yarımadası” anlamındaki “Şibh-ü Cezîrati’l- Arab”dır. Arap Yarımadası değişik coğrafyacılar tarafından değişik birçok bölgeye ayrılmakla birlikte, genel olarak Hicaz, Yemen ve Necid olarak üç bölgeye ayrılmaktadır.^[18]

Arap Yarımadası, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının kesişme noktasını teşkil eden Güneybatı Asya’nın güney kısmında yer alır. Doğudan Umman ve Basra körfezleri, güneyden Arap denizi ve Aden körfezi, batıdan da Kızıldeniz ve Akabe körfezi ile tabii olarak sınırlanmıştır.Güneyde Bâbülmendep Boğazı ile Afrika’dan ayrılan yarımadanın kuzeyinde yeryüzü şekilleri bakımından kesin bir smır bulmak mümkün değildir.^{[19] [20]}

Arap Yarımadasını oluşturan bölgelerden biri olan Necid, coğrafi olarak Arap Yarımadasının tam ortasında yer alır. Kuzeyinde Şâmıye Çölü ve Şammar dağı, doğusunda Ahsâ kıtası ve Dehnâ, batısında Asîr ve Hicaz, güneyinde ise er-Rub’u’l- Hâlî çölü ile çevrilidir.^[21]

Necid bölgesinin kuzeyi “Cebel” ismiyle bilinir. Buranın asıl merkezi Hâil ve çevresinden oluşmaktadır. Araplarca meşhur olan Hâtemu’t-Tâî bu bölgede yaşamıştır. Bölgede tatlı sular, zengin bahçeler, şelaleler bulunmaktadır. Havası mutedil, suyu bol, toprağı verimlidir. Hurma bahçeleri, sebze ve hububat bol miktarda bulunmaktadır. Buranın sakinleri ziraat ve ticaretle geçinirler. Necid’in güneyini ise Riyad bölgesi oluşturur. En önemli şehirleri Riyad ve Der’iyye’dir. Havası sıcak, suyu tuzludur. Riyad

çevresinde hurma bahçeleri yer aldığı gibi, bölge halkı genellikle ticaretle uğraşmaktadır. Necid’in doğu bölgesinde Ahsâ yer alır. Kâtif diye de bilinen bölgede tatlı sular, vahalar bulunmaktadır. Ahsâ bölgesi Osmanlı zamanında müstakil bir liva idi. Burası ziraat ve ticaret şehridir. Necid’in orta bölgesi ise Kasîm diye bilinen bölgedir ve burası Necid’in kalbi durumundadır. Uneyze, Büreyde, Ress, Bekriyye, Şakrâ gibi şehirlerden oluşur. Mahsulü Necid’e yetecek kadar bol olan şehirde ticaret ve ziraat yaygındır.^[22]

Bölgede iki dağ silsilesi bulunmakla birlikte Necid, dağlardan çok kumluklardan oluşur. Bölgede akan bir nehir yoktur.^[23] Kuzeyden güneye doğru vahalar uzanmaktadır. En önemlileri, Kasîm, Sedîr, Veşem, Ânz, Haraç, Eflâc, Vâdî’d-Devâsir’dir. Ânz Vâdi- i Hanîfe diye de bilinir.^{[24] [25]} Vehhabiliğin ortaya çıkıp yayıldığı şehirler olan Hureymilâ, Uyeyne ve Der’iyye bu bölgede yer almaktadır.

Necid binlerce kilometrelik bir alanı işgal eden geniş bir platodur. Bu plato lav ve

tüflerle kaplıdır. Plato kuzey, güney ve doğudan çöllerle kuşatılmıştır. Araplara göre yarımadanın en sağlam havalı, en güzel kısmı bu bölgedir. Şammar dağları Necid’in Nüfud veya Dahnâ karşısında kuzey sınırını meydana getirir.^[26]

Bölgede nehir bulunmaz. Bazı kaynak suları varsa da toprak üzerinde akamadığmdan toprak altından akar. Bölgedeki ahali umumiyetle kuyu suyu içer. Yollar da genelde su kuyularının bulunduğu bölgelerden geçer. Verimli toprak çok azdır. Rüzgar devamlı yön değiştirdiğinden muayyen bir havası olmamakla birlikte havası genelde sıcaktır. Sıcaklık en soğuk mevsimde 10 derecenin altına düşmez. Yazın ise gölgede 45-50 dereceye kadar çıkar.^[27]

Necid kıtasının nüfusu Bedevi ve Hazarî diye iki kısma ayrılmaktadır. Hazarîler ekilip dikilebilen arazilerde kuyular kazıp, bahçeler, tarlalar yaparlar ve binalarda yaşarlar. Yılda birkaç ay çadırlarda yaşayarak çölün saf havasını teneffüs etmeye de alışıktırlar.^[28] Kır, sahra, çöl anlamına gelen “bâdiye”de yaşayan kimselere Bedevi veya ehlü’l-bâdiye denir. Bedeviler deve veya keçi kılından yapılmış çadırlarda göçebe hayatı yaşadıklarından onlara ehlü’l-hıyâm da denilmektedir. Sâmi dillerinde çöl manasına gelen “Arab” kelimesi eski devirlerde aynı zamanda çölde yaşayan kimse, yani bedevi için de kullanılıyordu.^{[29] [30]} Necid’de yaşayan hazarîler çöllerle çevrili vaha ve vadilerde, su kenarlarında kurulmuş kasabalarda, şehirlerde yaşayan; ziraat ve ticaretle uğraşan ahalidir. Bunlar daha önceden bedevîlikten geldiklerinden, yağmurdan sonra yeşillenen çöllere çekilerek çadırlarda yaşamaya alışıktırlar. Daha çok ticaret, ekin, hurma, hayvancılık ve ziraatle uğraşan hazarîler, bedevilere oranla daha azdırlar.^[31]

Bedeviler ise hayvan yetiştirmek, avlanmak, ticaret yapmak, baskın düzenlemek gibi işlerle geçimlerini sağlayıp; çiftçilik, el işleri ve sanatları ile denizcilikten hoşlanmazlar, hor gördükleri bu işleri asil insanlara yakıştıramazlar. Gıda maddelerini pişirmeleri hariç, bu maddeleri hemen hemen olduğu gibi veya çok az değiştirerek tüketirler. Dişi develerden oluşan bir. sürü bir bedevi için en büyük servettir. Bedevi, hem yük hem de binek hayvanı olan devesinin sütünden, etinden, derisinden, gübresinden, yününden ve gölgesinden faydalanır. Açlığa ve susuzluğa günlerce dayanabilen bu hayvan sayesinde çölün zorluklarına göğüs gerer. Bedeviler iklim şartlarına ve otlattıkları develere bağlı olarak sürekli göç etmek zorunda kalmışlardır.^[32]

Bedeviler hayatlarında hiçbir çatının altına girmeyerek ömürlerini kıldan yaptıkları çadırlarda ve deve sırtında seyahatle geçirirler. Bazen yiyecek ve elbise için çevrelerindeki şehir ve kasabalarla irtibat kurarlar. Geniş çöller bedevilerin sosyal hayatlarına ve şahsiyetlerine yön vermiş, bu çöller bedeviler arasında paylaşılmıştır. Her bedevi kabilesinin, ne kadar hareketli olursa olsun, mutlaka “Dirah”(Zirah) denilen bir alanı bulunur. Çöldeki yer isimleri bile bu aşiretlere nisbetle verilmiştir. Bedeviler kendilerine ait ziraate elverişli yerleri ne kendileri eker, ne de başkalarına ektirirler. Hayvanlarıyla dolaşarak mevsime ve yağmura göre yer değiştirirler. Onları yönlendiren sahip oldukları hayvanların ihtiyaçlarıdır.Yılda kaç kez mekan değiştirip, kaç kez seyahat edecekleri belli değildir. Kafileler daima su kuyularını takip ederek hareket ederler. Bu da seyahatin zamanını ve yolun uzunluğunu etkiler. Ayrıca yer değiştirirken başka kabilelerle muhtemel çarpışmalar da yolculuğa yön verebilir. Yer değiştirirken başkalarına ait arazilere girmekten çekinmezler, hatta bazen vahalardaki hazarîlerin bağ- bahçelerini yağmalarlar. Bu yüzden hazarîler, bedevilere uhüvve (kardeşlik) vergisi vererek yağmalanmaktan kurtulurlar.^{[33] [34] [35]}

Bedevilerin temel besin maddesi vahalarda elde edilen hurma ve süttür. Sütten yağ ve bir nevi peynir yapar, sonra da su ile karıştırarak yerler. Et ancak misafir şerefine ve şenlik günlerinde hayvan kesildiğinde yenir. Av hayvanları da onlar için önemli bir besin kaynağıdır. Bedeviler avlanmaya çok düşkündürler. Av hayvanları arasında dağ keçisi, yaban sığırı, ceylan, yaban eşeği, tavşan, keklik, devekuşu ve büyük kertenkeleler sayılabilir. Zaman zaman çöle gelen çekirge sürülerinden de faydalanan 17 bedeviler, bunları bazen pişirip, bazen de hurma ile karıştırıp ezme yaparak yerler. Hazarîler kuyudan çıkardıkları bir miktar su ile mahsûl yetiştirerek dışarıya muhtaç olmazlar. Dışarıdan zâhire celbi zor olduğundan her aile birkaç senelik hubûbatı biriktirmeye mecburdur. Ziraati yıldız hesabıyla yaparlar. Hurma bahçelerini düzenli bir şekilde oluşturup, kendilerine yetecek miktarda hurma yetiştirirler. Necid’de bahçelerde bamya, patlıcan, kabak, soğan, sarımsak, domates, hıyar, kavun ve karpuz yetiştirirler.

Araplar, ister hazarî ister bedevi olsun, hayatlarını devam ettirebilmek için ticaret yapmaya mecbur kalmışlardır. Bedevi, muhtaç olduğu şeyleri şehirlilerden mübâdele usulü ile temin eder. Bu durum yağ ve yün yanında deve ve keçi kılından kumaşlar, hah, deriden tulum ve kırba, çuval, ip ve hasır gibi bazı el işlerini yapıp satmaya bedeviyi mecbur etmiş, bunlara karşılık hubûbat, hurma, elbise ve kapkacak satın almaktadırlar.^[36]

Bedevi toplumu bir babadan geldiğine inanan insanların meydana getirdiği kabile esasına dayanır. Aralarında başka yollarla da akrabalık bağı meydana getinnektedirler.

Çetin çöl şartlarında hayatın devamı için kabile dayanışmasına fazlaca ihtiyaç duyulmaktadır. Bedevi, hem ağır tabiat şartlarına, hem de düşman kabilelerden gelebilecek tehlikelere karşı kabilesinin yardımına muhtaçtır. Bedeviler için en kutsal bağ ailedir. Aile bireyleri daima bir arada dolaşıp, mallan ortak kullanmaktadırlar. Yegane sosyal bağlan ise bu ailelerin meydana getirdiği kabilelerdir. Kabile bedeviler arasındaki siyasi birliğin simgesidir ve herkes birbirinin kardeşidir. Bedevi Arap kabileleri köklü bir aileye mensup bir şeyhin idaresinde bulunurlar. Şeyh gücünü asaletinden ve zenginliğinden alır. Bir şeyh ailesi yüzyıllar boyu bu mevkiyi işgal edebilir. Gücü örf ve âdetlerden kaynaklanan şeyhin konukseverliğini gösterebilmesi için zengin olması gerekir. Kabilenin meşveret meclisi olsa da tek söz sahibi şeyhtir ve • 21 bütün kararlan o verir.

Bedevilerin birlikte yaşamak, birlikte harekete geçmek, haksızlıklara birlikte karşı koymak, kabileyi birlikte savunmak ve sürekli bir dayanışma içinde olmak gibi özellikleri vardır. Mülkiyetin kollektif oluşu da kabile içindeki irtibatı ve dayanışmayı güçlendirmektedir. Günlük kullandığı eşyaları dışında bedevinin ferdi mülkiyeti çadır ve deveden ibarettir. Kabile fertleri arasında “asabiyet” denilen körükörüne bir tarafgirlik duygusu ve dayanışma mevcuttur. Suçun ferdiliği kabul edilmediğinden, bunun tabii sonucu olarak kan davaları ortaya çıkmakta, bu kan davalan da kabile dayanışmasını daha da artırmaktadır. Şeyh adalet işlerini hakem veya ârife havale eder.

22

Hakemin kararma uymayan âsi ilan edilerek kabileden atılır.

Necid’de bulunan kabilelerde başa geçen her hakim selefinin mezalimini zikrederek âdilâne hükmetmeye başlar. Zaman geçip kuvvet kazandıkça zulmünü ve sefahatini artırmaya başlar. Ahali sabredemeyecek duruma gelene kadar sabreder. Sonunda ahali hakim olan kişinin rakibine müracaat ederek isyan eder. Necid’deki idare bu şekilde iki aile arasındaki mücadelelerle sürüp gider. Bedeviler galip geleceğini tahmin ettikleri tarafa meylederek menfaatlerini temin ederler. Hazarîler ise biçare bir ^{[37] [38] [39]} durumda zarar görürler. Bir taraftan bedevilerin yağmasına, diğer taraftan da iki ailenin 23 zulmüne maruz kalırlar.

Akm (gazve) bedevilerin hayatında esaslı bir yer tutar. Deve çalmak ve çoğu defa bu arada kadın ve çocuk kaçırmak, her kim rastgelirse ondan veya tercihen düşman kabilesinden çalmak, ortaya herhangi bir kan davası çıkmaması için mümkün olduğu kadar az kan dökmek...İşte bedevinin ideal hayatı budur. Kaçırılan kadın ve çocukların fidye verilerek tekrar satın alınması kâbildir.^{[40] [41]} Bu çöllerde yaşayan kabileler arasındaki, diğerinin malını yağma etmek geleneğine “gazve” adı verilir. Bu gazveler nedeniyle kabileler arasında savaş eksik olmaz. Bu yüzden malları ve canlan her an tehlike içindedir.^[42] Bu yağmalama ve çapulculuk olaylarına karşı bedeviler her an teyakkuz halindedirler. Hayatlarının önemli bir bölümünü gazvelerde geçirirler. Gazveler bazen başka bir kabilenin sürü ve çadırlarını, bazen de hazarîlerin ekili arazilerini yağmalamak amacıyla düzenlenir. Çoğu zaman da hakim oldukları bölgelerden geçen kervanları ve hac kafilelerini yağmalarlar. Osmanlı Devleti buralara hakim olduğu dönemde “Urban Tahsisatı” adlı bir ödenekle bir ölçüde yol emniyeti sağlamaya çalıştıysa da onlar hiçbir zaman yağmacılıktan vazgeçmemişlerdir. Gazvede can almaktan daha önemli olan şey mal almaktır.^[43] Çünkü bölge halkı için başkalarına saldırıp ganimet almak bir geçim kaynağı haline gelmiştir.

Gazveye çıkılacağı zaman büyükler aralarında toplanarak, kimin katılacağını belirlerler. Bunlara para, silah ve deve verilir. Gazveden sonra herkes eline geçen malı şeyhin önünden geçirir, şeyh bunların arasından beğendiğini alır.^{[44] [45]} Her bedevi kabilesi başka kabilelerden gelebilecek gazvelere karşı tetikte olmak zorundadır. Bazen bu gazveler daha büyük kabilelerin oluşturduğu ittifaklar arasında meydana gelebilir. Bu durumda bedeviler, daha çok galip geleceğini tahmin ettikleri tarafta yer alarak diğerini yağmalarlar. Düzenli bir orduları bulunmamaktadır, ancak aralarındaki kan bağı bundan no daha etkili olabilmektedir.

Bedeviler genelde tek eşlidirler. Su ve yakılacak şeyleri temin etmek, hayvanları sağmak, yağ yapmak, mutat olduğu üzere yemek hazırlamak; çadır, elbise ve örtü dokumak kadınlara düşer. Yaşlı kadınlar verilecek kararlar üzerinde çoğu defa büyük bir etkiye sahiptirler.^{[46] [47]}

Bedeviler devamlı göçtüklerinden dolayı hürriyetlerine çok düşkündürler. Kanun- nizam tanımazlar, kendi hürriyetlerini sınırlayacak herhangi bir hakimiyet altına girmeye yanaşmazlar. Çölün su ve yiyecek bulunamayan zor şartları onları cömert olmaya itmiştir. Cömertlik ve ziyafetleri meşhurdur, cömertlikleriyle de övünürler. Yolcuların yollarını bulmaları için ateş yakarlar. Kişinin fakir olması misafir ağırlamasına engel olmaz. Misafirlerini en güzel şekilde ağırlayıp doyurur, hatta düşmana karşı savunurlar. Cesur olmak, nesep ezberlemek, vefalı olmak , asabi mizaçlı ve sert tabiatlı olmak^[48], kin gütmek ve intikam alma hırsları^[49] bedevilerin en çok sahip oldukları özelliklerdir.

Bedeviler din konusunda yalnız gevşek değil, hatta lâkayttırlar. İnandıkları şey azdır. Fakat Vehhabi tesiri altında kalmış sahalarda, bilhassa Necid’de, İslam dininin erkanına hiç olmazsa zahiren riayet etmektedirler. Vehhabilerin koyu taassupları, birçok göçebenin karakteri üzerinde fena tesir yapmıştır. Buna mukabil şehirli Araplar dindardırlar.^[50] Genelde Vehhabiliğe mensupturlar. Camilerde hasır yoktur, toprak üzerine secde etmek efdaldir. Her köyde hem imamlık yapan, hem de çocukları okutan hocalar bulunmaktadır. İlim tahsili için genellikle Riyad, Şakrâ gibi büyük şehirlere gidilir. Necid’in en meşhur âlimleri bu şehirlerde bulunur. Buralarda dünyevî ilimler yer almayıp, genelde dînî ilimler okutulmaktadır. Okullar hocaların evleridir. Okuma- yazma bilen hazarîler ender olduğu gibi, bedeviler umumiyetle ümmîdirler.^[51]

B.              VEHHABİLİĞİN ORTAYA ÇIKTIĞI DEVREDE OSMANLI’NIN DURUMU VE BÖLGEDEKİ YÖNETİMİ

Yavuz Sultan Selim Mısır’ı fethedince (923/ 1517) Arap Yarımadası da Osmanlı Devletinin hakimiyeti altına girmiştir. Ancak bu bölgeye Osmanlı direkt olarak nüfuz edememiş, bölgenin isim olarak Osmanlı Devleti’ne bağlı kalmasıyla yetinilmiştir. Nitekim Vehhabiliğin ortaya çıktığı yer olan Necid bölgesinin yakınındaki bölgeler Osmanlı nüfuzuna girmesine rağmen, Necid’e Muhammed b. Abdulvehhab’m davetinden önce doğrudan nüfuz edememiştir. Bu bölge Osmanlı hakimiyetini tanımayan emirlerin yönetiminde küçük emirliklere bölünmüştü. Kabile hayatı yaşayan bedevi ve hazarî Arap halkının oluşturduğu Necid’e kabile şeyhleri hükmetmekteydi. Bu kabilelerin çoğu ise mahalli yönetimlerden oluşuyordu. Mesela Uyeyne’de Âl-i Muammer, Der’iyye de ise Âl-i Suud hükmediyordu. Genellikle bu reislerin halka karşı mezalimi yaygındı.^{[52] [53] [54]} Osmanlı Devleti de bölgeyi fethettikten sonra bu geleneksel yönetim şekline müdahale etmeyip, aynen devam etmesine müsaade etmiştir.

H.   12. y.yılda Necid’de birçok emirlik ve şeyhlik bulunuyordu. Uyeyne’de Al-i Muammer, Der’iyye’de Âl-i Suud,. Riyad’da Âl-i Devvâs, Ahsâ’da Benî Hâlid, Necran’da Âl-i Hazal, Hâil’de Âl-i Ali kabileleri hükmediyordu. Bunların dışında birçok emirlik ve şeyhlik bulunuyordu. Hatta bazı köyler bile birçok emirliğe bölünmüştü. Bu emirlikler arasında bir istikrar bulunmuyor, zayıf buldukları anda birbirlerine saldırıyorlardı. Bölgede siyasi bir istikrar yoktu. Fitne ve düşmanlık her tarafa hakim olmuştu. Emirler arasında savaş doğal bir durumdu. Beldeler sürekli korku halinde yaşıyorlar; herhangi bir rahat, güven ve emniyet bulunmuyordu. Barış olduğu zamanlarda bile insanlar beldelerinde hapis kalıyorlar, bir başka yere gidemiyorlardı.

• 37

Çünkü yollar bedevi kabilelerin baskınları nedeniyle hiç de emin değildi.

Dînî bakımdan Necid’de İslamiyetten önce puta tapıcıhk hakimdi. Bekir b. Vâil Necid’e Mecusiliği sokmuş, bazı Temim kabileleri bu dini benimsemişlerdir. M.VI. asırda Necid’e Hristiyanlık girmiş ve İbn Vâil kabilesinde yayılmıştır. İslamiyet geldiği zaman Necid de diğer bölgeler gibi İslam’ı benimsedi. Hz. Peygamberin vefatından sonra İslam’ı tam anlamayan kabileler dinden döndüler ve onlara karşı ridde savaşları yapıldı. Daha sonraki asırlarda Necid’de hurafeler yayılıp İslam dini ihmal edildi,

İslam’ın emirleri ve ibadetler terk edildi. Cinler kutsanıyor, hastalara şifa olması için kurbanlar kesilip onlara sunuluyordu. Kabirler kutsanıyor, onlara adaklar adanıyordu. Bazı kimseler ise para karşılığı büyü ve tılsım yapıyorlardı.

Bu devirde Necid’de cehalet ve ümmilik yaygındı. Düzenli ve kapsamlı bir eğitim bulunmuyordu. Bazı bölgelerde âlimler Kur’an, Sünnet ve Fıkıh gibi dînî ilimler okutuyorlardı. Okutulan konuların başında ise özellikle Hanbelî fıkhı geliyordu. Necid’de Hanbelî mezhebi yaygındı. Çünkü dört mezhep içinde Kur’an ve Sünnet nasslarmın zahirine en yakın mezhep Hanbelî mezhebidir. Hanbelî mezhebi bu sıfatıyla basitliği temsil ediyordu. Necid halkına göre ise basitlik sevilen bir işti. Bu cehalet ve ilim azlığı Necid’de tehlikeli akîdevî bozukluklara yol açmaktaydı. İnsanların hayatına birçok şirk tezâhürleri girmiş, ağaçlara, taşlara, kabirlere itikat artmış, kabirlere bina yapmak, onlara adak adamak, cinlere kurban ve yemek ikramı gibi birçok uygulamalar ortaya çıkıp, yayılmıştı.

Necid’le iç içe ve bölgenin en önemli parçası olan Ahsâ kıtasında Osmanlı hakimiyeti Yavuz Sultan Selim devrinde tesis edihniştir.(1519) Gerçek hakimiyetin Kânûnî zamanında OsmanlI’nın Basra Körfezi kıyılarına ulaşmasıyla başladığı da bir gerçektir. Irakeyn seferi sırasında Padişah Bağdat’ta iken(1534), Ahsâ’nm uzantısı sayılan Bahreyn ve Kâtipten elçilerin gelerek itaatlerini arzettikleri kaydedilir. Ancak Ahsâ’nm ne zaman ve nasıl hakimiyet altına alındığı kesin olarak bilinmemektedir. Başlangıçta bir süre doğrudan idare edilen Ahsâ, daha sonra Osmanlı eyalet sistemi içinde salyâneli olarak “Lahsâ Beylerbeyliği” adıyla idare edilmeye başlanmıştır. Bölgede Osmanlı Devleti’nin hakimiyetinin eskiliğini gösteren 1555 ve 1566 yıllarına ait Osmanlı camileri bulunmaktadır. Ancak Osmanlı’nm Ahsâ’nm da bulunduğu sahil kesiminde hakim olduğu görülmektedir.^{[55] [56]} Daha içeride yer alan Necid bölgesinde ise Osmanlı Devleti doğrudan hakimiyet tesis edememiştir.

Necid bölgesinde çoğunluğu Güney Arabistan’dan buralara göç etmiş bedevi kabileleri yaşıyordu. Bunlardan bir kısmı yarı müstakil, diğer kısmı ise kabileler arası konfederasyonlarla idare edilmekteydi. Bazen bu kabilelerin arasından güçlü bir kişi çıkarak böyle bir ittifakın başına geçebilir, hatta uzun yıllar devam eden hanedanlıklar tesis edebilirdi. Ancak bu bölgede yaşayanların mallarını satıp, ihtiyaçlarım karşıladıkları, bölgenin can daman olan Ahsâ’nın hakimlerine başkaldırıp, hakimiyetlerini inkar etmeleri imkansızdı. Bu yüzden Ahsâ’ya hakim olan güç, Necid’in içlerine de hakim olmuş demekti. Osmanlı Ahsâ’ya hakim olmakla Necid üzerindeki hükümranlığını da tesis etmiş, oluyordu. Çünkü Ahsâ Necid bölgesinin dış dünyaya açılan penceresiydi. Ancak gerek Ahsâ, gerekse Necid’de fetih öncesi mevcut durum bozulmayarak, oralara hakim olan ailelerin devlete sadakatlerini bildirmeleri şartıyla geleneksel hükümetlerinin devamına müsaade edilmiştir. Devletin güçlü olduğu zamanlarda problem olmayan bu durum, zayıfladığı zamanlarda problem teşkil ediyordu. Çünkü imkan bulup güçlenen bu mahalli idareler, zaman zaman Osmanlı hakimiyetini tartışılır hale getirmekteydiler. 1849 yılından itibaren devlet salnamesinde Necid, Habeş eyaletine bağlı ve üç kazadan oluşan bir liva olarak gösterilmektedir. Bu tarihteki kazalan Der’iyye, Cübeyle ve Kâtif ile birlikte Ahsâ(Lahsâ)’dır. 1866 yılma kadar bu şekilde devam eden durum, bu tarihte Habeş ve Hicaz eyaletlerinin birleştirilmesiyle Necid, Necd-i Urbânî adıyla bu eyaletin bir livası olarak kaydedilmektedir. 1875 yılında ise Ahsâ Necid Sancağı adıyla Basra’ya bağlanmıştır. Böylece Necid ve Ahsâ birbirlerinin yerine kullanılmışlardır.^[57] Buradan da anlaşılıyor ki Osmanlı Devletinin Ahsâ’yı hakimiyeti altına almasıyla birlikte Necid de devletin hakimiyeti altına girmiş, ancak bu hakimiyet resmi olarak bağlılıktan öteye gitmemiştir. Çünkü bölge eskiden olduğu gibi kabileler tarafından yönetilmeye devam etmiştir.

Bütün bunlardan anlaşıldığına göre Necid’de Osmanlı hakimiyeti direkt olarak teessüs etmemiş, Ahsâ, Basra, Habeş ve Hicaz gibi eyaletlere bağlı bir liva veya sancak olarak idare edilmiştir. Ancak Necid’de doğrudan bir Osmanlı yönetimi yerine bölge, kabile şeyhlerinin ve emirlerin yönetimine bırakılmış ve bunlar tarafından idare edilmiştir. Fakat bölgedeki çekişme ve ihtilaflar hiçbir zaman durmamış, hakim olan kabileler arasındaki savaşlar sürekli olarak varolagelmiştir. Bu durum, Osmanlı’nm bölgeye girmesinden Vehhabiliğin dini-siyasi bir hareket olarak ortaya çıkışma kadar devam etmiştir.

Muhammed b. Abdulvehhab’m ortaya çıktığı ve davetini ilan ettiği dönem Birinci Abdulhamid’in tahta çıkışının ilk zamanlarında olup, o zamanlarda Osmanlı Devleti’nin askerleri Rus ordularıyla savaşmakta idi. Savaş sonundaki Kaynarca Antlaşmasıyla ise Osmanlı Devleti ağır hükümleri kabul etmek zorunda kalmıştır. Müteakiben Mora ve Arnavutluk devlete başkaldırmışlar; Tataristan Hanları birbirine düşüp, Kırım kıtası da Ruslar’ın eline geçerek devletin sırtındaki yük bir kat daha ağırlaşmıştır. Hele Rusya, Almanya ve Avusturya devletlerine mecburiyet karşısında ilan edilen harp üzerine devletin başındaki gaile arttıkça artmış idi. Yeniçerilerin ayaklanması, I. Abdulhamid’in vefat etmesiyle de Vidin ve Sırp isyanlarını bastırmak için defalarca asker şevkine ihtiyaç duyulmuştur. Daha sonra Fransızlar’m Mısır’ı istila etmeleri, bilahare kölemen beylerinin istiklal savaşma katılmaları, Akka muhafızı Cezzar’la Tepedelen’li Ali Paşa’nın isyanları ve Mora’hlann ayaklanması devlet heyetini büsbütün şaşırtmıştı. Fransızlar’m Mısır’ı zabtı, İngiltere’nin önce Dersaadet’e daha sonra Mısır’a donanma şevki ise İngiltere’ye harp ilanım gerektirmiş, bundan sonra yeniçeriler ayaklanarak Nizâm-ı Cedit ile kavgaya tutuşmuş ve buldukları yerde devlet adamlarının çoğunu ve Nizâm-ı Cedit elbisesi giymiş olanları öldürmüşlerdir. Bütün bunlar ve Sultan III. Selim’in şehid edilmesi Osmanlı Devleti’ni mecalsiz bırakmış ve kımıldayamaz hale ..           • • • 42

getirmiştir.

Vehhabiliğin ortaya çıktığı devrede Osmanlı Devletinin durumu işte bu minvalde idi. Devlet bir taraftan Rusya, Avusturya, İngiltere ve Fransa gibi büyük devletlerle ardı arkası kesilmez savaşlar yapmak zorunda kalırken, diğer taraftan da Fransız İhtilalinin ortaya çıkarmış olduğu milliyetçilik akımlarının da etkisiyle imparatorluğu oluşturan Arnavut, Sırp gibi toplulukların isyanlarıyla baş etmeye çalışıyordu. Bir yandan da yeniçerilerin ayaklanmalarım bastırmakla uğraşmak zorunda kalan Osmanlı Devleti, Arap Yarımadasında olup bitenlerle ilgilenememiştir.

Nitekim Vehhabilik ilk ortaya çıktığı zaman Harameyn bölgesinde epeyce feryat edilmişti. Sultan I. Abdulhamid, bu fesat ateşinin ilerde alevleneceğini düşünerek epeyce telaşlanmıştı. Ancak devletin ileri gelenleri bu işin inceliğini kavrayamamıştı. Şam valisinden gelen yazıda, îbn Abduvehhab’m eşkiyalık yapacak, ortalığı karıştırıp ^[58] kasıp kavuracak kimse olmadığı, yalnız ilmi konuda davası olduğu, talebeye ders veren bir kimse olduğu bildiriliyordu. Bu bildiri ile durumun tehlikeli olmadığı kanısına varılmış ve olaya önem verilmemiştir. İbn Abdilvehhab gerçekten isyan edecek kimse değildi. Ancak Der’iyye Şeyhi gibi bazı kasıp kavuran kimseler kendi mezhebine bağlı idi. Onlar da başlarına birçok Arab’ı toplamışlardı.^[59] Bu nedenle de Vehhabiliğin ileride devletin başına problem olması muhtemeldi. Ama yönetim kademesinde bulunanlar bu durumun inceliğini kavramaktan yoksundular.

Vehhabiliğin kolayca yayılmasındaki en önemli etken bedevi hayatına hitap etmesiydi. Bedevilerin sert ve toleranssız bir tabiatları vardı ve etrafa kolayca saldırmaktaydılar, işte bu anlayışlarına uyan bir katı/fanatik dini anlayışı kolayca benimsemişlerdir. Bu benimsedikleri inanış zaten kendilerinde mevcut olan yağmacılığı meşru hale getiriyordu. Bu da Vehhabiliğin bedeviler arasında kolayca yayılmasını sağlıyordu.Vehhabiliğin bölgede yayılmasının bir nedeni de bu tarihten önce Necid bölgesinde sadece adının bulunması, • dönemin Müslümanlar için pek parlak olmayıp otorite boşluğunun olmasıdır.^[60] Bu nedenlerle Vehhabilik Necid bölgesindeki bedeviler tarafından büyük ilgi görmüş, kısa zamanda yayılarak Arap Yarımadasına hakim olmuştur.

Vehhabiliğe ilk tepki Basra, Mekke ve Medine Ulemasından gelmiştir. Mağrib ve Şam uleması da Vehhabiliğe reddiyeler yazmışlardır. Osmanlı tarafından Vehhabi Hareketine bir başkaldırı hareketi olarak bakılmasından dolayı onlar harici olarak nitelendirilmiş, meseleye siyasi boyut kazandıran Muhammed b. Suud ve halefleri harici olarak isimlendirilmiştir. Vehhabiliğin bölgedeki faaliyetleri, bölgede yaşayanları rahatsız etmekle birlikte, Osmanlı’yı rahatsız etmemiştir. Çünkü Osmanlı meseleyi mahalli bir anlaşmazlık olarak görüyordu.^[61]

Osmanlı Devleti, Osmanh-Rus ve Avusturya savaşlarından (1787-1792) yeni çıkmış, XVIII. yüzyıl boyunca süren savaşlardan dolayı yorgun ve bitkin bir haldeydi. Savaşlar yüzünden saltanat makamı zayıflamıştı. Merkezi otoritenin zayıflaması taşradaki valilerin keyfi uygulamalarına veya valileri hiçe sayan ayanların karışıklık çıkarmalarına neden oluyordu. Bütün bu durumlar karşısında devlet işi büyütmemek için yumuşak tedbirler alıyor, böylece yan müstakil idareler doğuyordu. Vehhabiliğin geliştiği dönemde Osmanlı 1768’de Rusya’yla savaşa girmişti. 1773’te yeniden başlayan savaş, 1774’te Küçük Kaynarca Anlaşmasıyla çöküşün başlangıcı olmuştur. 1788’de başlayan Avusturya-Rusya seferinin Ziştovi ve Yaş anlaşmalarıyla bitmesi Osmanlı için bir yıkım olmuştur. 1798’de Napolyon Mısır’ı işgal etmiş, devlet bütün dikkatini buraya toplamıştır. îç karışıklıklar çıkmış, Hristiyan tebaa arasında milliyetçilik faaliyetleri hızlanmış, 18O5’te Rusya Fransızlar’la OsmanlI’ya savaş açmış, İngiliz donanması İstanbul önlerine kadar gelmiş, bütün bunlar Osmanlı’nm Vehhabi hareketiyle ilgilenmesini imkansız hale getirmiştir. Ayrıca saltanatta sürekli zorla son verme, IV. Mustafa’nın kısa süren saltanatı, II. Mahmut’un tahta geçmesi Vehhabiliğin intişarı için birer avantajdı. İkinci Mahmud’la birlikte kurulan istikrar sayesinde devlet Vehhabi meselesiyle ilgilenmeye başlamıştır.^[62]

Osmanlı Devleti için o zaman önemli olan hac yolunun güvenliği idi. Başlangıçta hac yollarının güvenli olması OsmanlI’yı aldatmış, bu durum Vehhabilerin Mekke ve Hicaz’ı işgal etmelerine kadar devam etmiştir. Osmanlı durumun vehametini ancak Vehhabilerin hac yollarını kesip, hac yapılmasını engelledikleri zaman anlamıştır. Hac yollarının güvenliğini bölgedeki valilere havale eden Osmanlı’ya karşı, valiler kendi nüfuz bölgelerini koruyup, Hicaz’ın Vehhabilerin eline geçmesine seyirci kalmışlardır. İbrahim Paşa Der’iyye’yi yıkmış, ancak Vehhabileri yok edememiştir. Osmanlı da onların inancına çare bulmak için bölgeye Vehhabi emirlerini kaymakam olarak atamıştır. Bu durumda da Hicaz’ı koruyamayan bir İslam hükümetinin meşruluğu tartışılmaya başlanmış, devlete olan muhalefet artmıştır.^[63] Böylece Osmanlı’nm mahalli bir anlaşmazlık olarak gördüğü ve önemsemediği mesele, kısa zamanda büyüyerek devletin önünü alamayacağı kadar büyük bir problem haline gelmiştir.

Vehhabilik ortaya çıktıktan sonra Vehhabiler İslam dinine davet yolunda civarlarındaki aşiretlere ve kabilelere galip gelerek hükümetlerini genişletmekte idiler. Böylece Vehhabi Mezhebi günden güne etrafa yayılmakta idi. Der’iyye Şeyhi Muhammed b. Suud zekat malından başka kimseden bir şey istemez, ganimet mallarının ise beşte birini alırdı. Bundan dolayı kabileler ve aşiretler kendisine kolaylıkla tabi oldular. İbn Suud az vakitte kuvvetini artırarak bu yeni mezhep sayesinde bir Arap Yarımadası hükümdarlığı kurma sevdasına düşmüştü. Fakat Osmanlı Devletinin kudretinden korktuğu için mamur yerlere taarruzdan çekiniyordu. Ancak Muhammed b. Suud’un vefatından sonra oğlu Abdülaziz b.Suud yerine geçip, günden güne artan kuvvet ve iktidarına güvenerek Devlet-i Aliyye’den dahi korkmamaya başlamış, bundan 48 sonra bir taraftan Hicaz’a, bir taraftan da Irak memleketlerine tecavüzlere başlamıştı.

Vehhabiler Mekke Şerifleri’nin kendilerinin haccetmelerine müsaade etmemeleri üzerine kılıç kuvvetine başvurdular. Bu yolda gitgide kuvvetlenerek Mekke emiri’ne endişe oldular. Hatta Vehhabilerin Haremeyn’e hücum edecekleri haberleri Haremeyn ahalisinin telaşına sebep olduğundan(h.l 190), Şerif Sürür Dersaadet’e bir yazı göndererek Vehhabilerin yok edilmesi için kâfi kuvvet gönderilmesini istemesi üzerine keyfiyet Cidde, Şam ve Bağdat valilerine sorulmuştur. H.1191’de bunu teyit eden bazı yazılar gelmiş ise de Cidde valisinin tahriratında keyfiyet o kadar şiddetli yazılmadığından işe ehemmiyet verilmemişti. Muhammed b. Abdulvehhab, Mekke emiri tarafından hakkında Dersaadet’e şikayette bulunulduğunu işitince Şam valisine hususi bir adam gönderip, talebelere ders vermekten başka meşguliyetinin olmadığını, tahsilinin Şam’da olması nedeniyle oraca durumunun malum olduğu ve Mekke emirinin dediği gibi fesat çıkarmaya gücünün bulunmadığı beyanıyla Mekke emirinin şikayetlerini yalanlamış olduğundan, sonradan Şam’dan gelen cevapnamede bu durum açıklanarak: “Merkum bir kabile reisi değil ki ayaklanabilsin” diye Mekke emirinin şikayetleri abartı olarak nitelendirilmiştir. Gerçi İbn Abdilvehhab bir kabile reisi değil idiyse de Der’iyye Şeyhi Muhammed b. Suud’u önüne katıp, onun eliyle kuvvetli bir cemiyet teşkil etmişti. Fakat bu cemiyet gereği gibi tesis edinceye dek, Osmanlı Devleti’nin dikkatini celbedecek bir hareketten de sakınmıştır. O zamanlar Devlet-i Âliyye memurlarının bu gibi hususlarda politikaları pek zayıf olduğundan Vehhabilerin maksat ve hadeflerinin neler olduğunu anlayamamışlardı. Mekke emiri bu gidişin fenaya varacağını anlamış ise de devlet adamlarına anlatamamıştır.^{[64] [65]}

Bu sebeple Vehhabiler nüfuzlarını zahmetsizce genişlettiler. Fakat Mekke emirinin de Arap aşiretleri üzerinde büyük nüfuzu olduğundan Hicaz tarafına pek tecavüz edemiyorlardı. 1202 senesinde Şerif Galib Vehhabiler üzerine asker gönderdi. Bundan sonra Şerif Galib ara sıra asker gönderdiyse de bu yetersizdi. Çünkü bu meselenin halledilebilmesi için büyük bir ordu gerekliydi. Şerif Galib ile emîrü’l-hac Cezzar Ahmed Paşa’nın şikayetleri üzerine h. 1208’de Dersaadet’te bir meclis toplanmış, bu mecliste daha önce Hicaz’da bulunmuş bazı sadrazamlar da yer almıştır. Bu mecliste bazı sadrazamlar îbn Abdilvehhab’m emr-i bi’l- ma’ruf yaptığını iddia edip savunurken, bazıları onun bir harici olduğunu ve hemen cezalandırılması gerektiğini söylüyor, bir diğer kısmı ise meselenin Mekke emiri ile anlaşmazlıktan ileri geldiğini savunuyorlardı. Neticede meselenin Bağdat valisine havale edilmesine karar verildi. Bağdat valisinden gelen cevapnamede ise, Vehhabilerin zararsız hale getirilmesinin kolay bir iş olmadığı belirtiliyordu.^[66] Böylece Vehhabilik Arap Yarımadasında hızla yayılırken Osmanlı vezirleri durumu defalarca tartışmış, meseleyi bölge valilerine havale etmiş, valiler ise Vehhabiler üzerine gitmeye cesaret edememişlerdir.

Osmanlı Devleti’nin nasıl buhranlı bir dönem geçirdiği buradan da anlaşılmaktadır. Nice seneler önce tebaasından birinin ihdas ettiği yeni bir mezhep hakkında pek çok seneler ilmi münakaşalar cereyan etmiş, Hicaz ve Irak alimleri tarafından çeşitli kitaplar telif olunmuş olduğu halde, en sonunda dinin asıl vatanı olan Arap Yarımadası’nda bu mezhebin tesirleri sebebiyle Der’iyye şeyhi huruç ederek müstakil bir hükümet kurmuştur. Devletin meselelerinin halledilmesi için müracaat ettiği mecliste buna dair malumat olmayıp, bu yeni mezhep sayesinde bir kabile şeyhinin bir hükümdar kadar kuvvetlendiği bilinmiyor, hâlâ Vehhabilerin meramının neden ibaret olduğu sadrazamlar arasında mücadele ve münakaşa konusu oluyordu. Böyle elli-altmış seneden beri sürüp gelen ve devlet içinde müstakil bir hükümet teşkiline dair henüz sahih bir malumat sahibi olunamaması marnlamayacak bir durumdur.^[67]

Bütün bunlara rağmen Vehhabi fitnesinin bu kadar büyümesine meydan verilmeyebilirdi. Ancak o asrın vekilleri, “Bu Arap gâilesi de başımıza büyük bir bela oldu. Mekke ve Medine’de cereyan eden hadiseler her sene rahat ve huzurumuzu kaçırıyor, artık Araplar da işin tadını kaçırdılar” gibi sözlerle Hicaz’da olup bitenlere ehemmiyet bile vermemişlerdir. İstanbul’a Mekke ve Medine’den gelen haberciler kimin yanma gidip hallerini arz ettiler ve kimden yardım talebinde bulundularsa soğuk karşılanmışlar, durum Sultana bildirilmemiştir. Bazen, “Dersaadet’ten Vehhabileri ilzam ve mezheplerini tetkik için ulema yollayacağız”; Bazen de “Osmanlı’nm gücünü göstermek için Cidde, Mısır, Bağdat ve Şam valilerine talimatlar göndereceğiz” gibi sözlerle şerifleri oyalamışlardır.

îşte bu gibi ahvalden Vehhabiler istifade ederek kendilerine az muhalefet eden kabileleri vurup yağma ederek günden güne çevrelerini genişletmekte idiler. Muhammed b. Suud Osmanlı’nm korkusundan Hicaz ve Irak’a tecavüzden çekinirken, yerine geçen oğlu Abdülaziz Arap Yarımadası’nda ulaştığı kuvvete güvenerek şımarmış, cihangirlik davasına düşmüştü. Oğlu Suud’u büyük bir kuvvetin başında gönderip Ahsâ ve Kâtif taraflarını zaptederek Basra sınırına kadar olan yerleri hakimiyeti altına aldı.^{[68] [69]}

Vehhabiler bu sırada Irak taraflarına tecavüzden geri kalmıyorlardı. Bağdat valisini sıkı tedbirler almaya mecbur ettiklerinden başka da Şiflerden öç almak için Kerbelâ kasabasını vurmuşlar, üzerlerine asker şevki düşünülürken, Bağdat Valisi Süleyman Paşa’mn vefatı üzerine Bağdat’ta ihtilal olmuş, nihayet Kethüda Ali Paşa ihtilali bastırıp, uhdesine Bağdat eyaleti verilerek asayiş güç de olsa sağlanmıştır. Kerbelâ vakası meselenin ehemmiyetini ortaya koymuş olduğundan, sadrazamlar arasında tekrar görüşülen meselede yine kesin bir karar verilememiştir. Bunun üzerine Vehhabiler Necid bölgesini tamamen hakimiyetleri altına alıp, Bahreyn ve Ahsâ’yı zaptederek Bağdat ve Basra’yı tehdit etmeye başlamışlardır. Arap Yarımadası’nın her yanında Abdülaziz b. Suud’un hükmü geçmeye başlamış, Mekke’den başka kendisine mani kalmamıştır. Çöllerde ağır orduların hareketi zor olduğundan işin halli pek güçleşmişti.^[70]

Bunun üzerine mesele meşveret meclisinde tekrar görüşüldükten sonra h.1217 cemaziyelahir sonlarında toplanan mecliste, asker şevki zor olduğundan devletin sınırlarını muhafaza etmek üzere Medine’ye yedi-sekizyüz asker ile bir muhafız tayin edilmesi kararı alındı. Dimyat muhafızı Ahmet Paşa vezirlik rütbesiyle Medine muhafızlığına tayin olunurken, müderrislik ve evkaf müfettişliği yapmış olan Adem Efendi de Vehhabilerle mücadele etmek üzere hicaz’a gönderilmiştir.^[71]

Abdülaziz b. Muhammed b. Suud’un son günlerinde işin başına oğlu Suud geçmiştir. Bu durumda Vehhabiliğin III. zamanı başlamış oluyordu. Muhammed b. Abdulvehhab’m ilk çıktığı zamanlarda senelerce Hicaz ve Irak uleması onu reddetmek ve önlemek için uğraşmış, bu yolda hayli kitaplar telif etmişlerse de hiçbir tesiri olmamış, Vehhabi mezhebi Arap Yarımadası’nda yayılmıştır. Bu sırada İbn Abdilvehhab’m evlat ve torunları bu mezhebin telkin ve talimi ile meşgul idiler. İşte durum bu dereceye gelmiş olduğu halde biçare kadıasker efendiler henüz işin hakikatine vâkıf olamadıklarından ilmi tartışma ile Vehhabilerin niyetlerinin ne olduğunu sormak ve öğrenmek için ulemadan birinin Necid’e gönderilmesini uygun görerek Adem Efendi’yi göndermişlerdir. Gerçi böyle bir adamın Necid’e gönderilmesi faydalı ise de altmış sene önce gönderilmesi gerekirdi. Yoksa iş bu dereceye geldikten sonra kalem ve lisan ile iş bitmeyip askeri kuvvete dayanmak mecburiyeti hasıl olmuştu. Fakat bu meseleyi defedecek yeterli kuvvetin o tarafa şevki güç olduğundan Osmanlı ilk önce kendini korumaya çalışmıştır.^[72]

Abdülaziz b. Suud ise bu sırada Yemen ve Taife saldırdı. Şerif Galib, Yemen tarafındaki ihtilallerin önünü alayım derken, Taif tarafında da ihtilal olunca ne yapacağını şaşırdı ve tekrar Osmanlı’ya müracaattan başka çaresi kalmadı. Mekke ahalisi de korku ve telaşa düştüler ve devlete durumu şikayet etmek üzere eşraftan bazıları Mekke’den İstanbul’a hareket ettiler. Bu olayları duyduğu zaman Sultan III. Selim çok müteessir olmuş, kızarak Bâbıâlî’ye bir hatt-ı hümayun göndermiş ve bu işin halledilmesini emretmiştir. Sadrazam başkanlığında bir meşveret meclisi toplanıp

Vehhabi meselesi ele alındıysa da söz tartışmalarla uzayıp gitmiş ve yine bir netice alınamamıştır.^[73]

Bu sırada Vehhabiler Taifi ele geçirip yağma ettiler. Malların beşte birini emirlerine verip geri kalanını da kendi aralarında taksim ettiler. Daha sonra Suud b. Abdülaziz hac mevsiminde Mekke’ye ulaştı. Şerif Galib Cidde, Mısır ve Şam valilerine Suud’la savaşmayı teklif ettiyse de Cidde Valisi Şerif Paşa dışındakiler haccı tamamlayıp Mekke’den ayrıldılar. Şerif Galip ile Şerif Paşa da Mekke ahalisini Allah’a ısmarlayıp Cidde’ye gittiler. Eman isteyen Mekke ahalisine Suud eman verip Mekke’ye girdi ve halkı Mescid-i Şerifte topladı. Sağ tarafına Hanefi Müftüsü Abdulmelik Efendi’yi, soluna da beldenin kadısını alarak şu konuşmayı yaptı: “Allah’a şükrederim ki sizi İslam’a hidayet edip şirkten halâs eyledi. Sizi yalnız Allah’a ibadet edip de bulunduğunuz şirk halinden ve delaletten feragata davet ederim. Şerîat-ı îslâmiye üzere Allah’ı sevenlere dost ve Allah’ın düşmanlarına düşman olmak üzere sizden biat isterim” dedikten sonra oturup elini uzattı. Herkes gelip biat etti. Sonra atma binip; “Ey Mekke halkı, ikindi namazında Mescid-i Haram’da toplanın ki size Şerîat-ı İslam’ı beyan edeyim” diyerek çadırına döndü. İkindi vaktinde halk toplandı. Suud Zemzem-i Şerif arkasındaki makam üzerine çıktı. Mekke-i Mükerreme ahalisini Der’iyye halkı gibi bir şey bilmez zannettiğinden koyun çobanlarının bile bildiği meseleleri halka anlatmaya başladı. Her meseleyi beyan ettikçe Hanefî müftüsü Abdulmelik Efendi’ye hitaben: “ Halka tefhim et ki cahiller bile anlasın” derdi. Halbuki Mekke ahalisinin en cahili bile bu gibi meselelerde Vehhabilerin ulemasından daha bilgili idi. İlkönce öğretmek istediği mesele içki ve zinanın haram olduğunu açıklamak idi ki, Abdulmelik Efendi: “Ey insanlar, malumunuz olsun ki Emir Suud içki haramdır diyor. Yarın çıkarak kubbeleri yıkıp, putları atınız. Yarın Allah’tan başka mabud kalmasın” diye halka hitap etti. Ertesi gün Vehhabilerle onların tarafını tutanlar müslümanların mescitlerini ve kıymetli eserlerini yıkmaya başladılar. Hz. Peygamber, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Ali ve Hz. Fâtımâ’nın doğdukları evler ile Hz. Hatice’nin evini ve değerli alim ve kimselerin kabirlerini de yıktılar. Suud Mescid-i Haram’da herkesin ayrı ayrı namaz kılmasını yasaklayıp bir imamın arkasında namaz kılmalarını emretti. Yine Suud’un emriyle Mekke’de ne kadar sigara, nargile ve saz çeşidinden ne varsa toplatılıp yakıldı.

Bir gün Suud ezan okunurken Mescid-i Haram’a gelmiş, müezzinlerin salât-u selam getirdiklerini, sahabeler için duada bulunduklarım işitince çok kızmış ve “îşte bu Allah’a karşı en büyük ortak koşmaktır” diyerek bunu yasaklatmış, Keşfu’ş-Şubuhât adlı eserin okunmasını emrettiğinden, Mekke alimleri bunu okutmaya, halk da dinlemeye mecbur kalmıştı. Bu sırada Adem Efendi Mekke’ye ulaşmıştı. Suud Adem Efendi’nin görevinin ne olduğunu anlamak için yamna çağırttı. Adem Efendi’yi küçük ve harap bir çadıra getirdiler. Adem Efendi sadrazamın mektubunu Suud’a verdi. Aralarında meydana gelen konuşmada Suud gururlanarak halkı dine davet ettiklerini söylemiştir.^[74]

Daha sonra Şerif Galib, Şerif Paşa ile Mekke’yi Vehhabilerden geri aldıysa da Medine’nin de Vehhabilerce tecavüze uğraması üzerine üzülen Sultan Selim tarafından Mısır Valisi Hüsrev Paşa’ya Vehhabilerin üzerine gitmesi için emir gönderildi. Ancak bu sırada çıkan karışıklıklardan dolayı Hüsrev Paşa kendini korumaktan bile aciz idi.^[75]

İşte Osmanlı Devleti’nin Vehhabiliğin ortaya çıktığı devredeki durumu bu idi. Aynı anda birçok devletle yıllarca süren savaşlar yapmak zorunda kalan Osmanlı, Arap Yarımadası’nda olup bitenlerle ilgilenememiş, Şeriflerden ve Hicaz ahalisinden gelen yoğun şikayetler üzerine meseleyi meşveret meclislerinde tartışarak vakit geçirmiştir. Meşveret meclislerinde tartışılan konu ise Vehhabiliğin siyasi yönünden çok dini yönü olmuş, Muhammed b. Abdulvehhab’ın emr-i bi’l-ma’ruf yaptığı veya şeriflerle anlaşmazlık içinde olduğu gibi ihtimaller tartışılmıştır. Bu meşveret meclislerinden olumlu bir netice alınamamış, mesele valilerden olayı tahkik etmelerini isteme veya Vehhabilerle tartışıp fikirlerini öğrenmek üzere alim gönderme gibi tedbirlerle geçiştirilmiştir.

Osmanlı’nm bu şekilde davranmasının nedenlerinin devletin çaresizliğinden ve devlet adamlarının bilgisizliğinden olduğu anlaşılmaktadır. Bu şekilde Osmanlı Vehhabi meselesini meşveret meclislerinde tartışadursun, Vehhabiler Arap Yarımadası’mn büyük bölümünü ele geçirmişler, Hicaz’ı istilâ edip, Bağdat ve Şam gibi Osmanlı topraklarını tehdit eder hale gelmişlerdir. En sonunda meselenin boyutlarının nereye varacağını anlamaya başlayan Osmanlı, meseleyi halletmek için ilk önce Bağdat valisini görevlendirmiş, Bağdat valisi ise Vehhabilerin üzerine gitmeye cesaret edemediğinden devleti oyalayarak vakit geçirmiştir. Aradan epey zaman geçtikten sonra en sonunda Osmanlı Devleti Vehhabilerin üzerine gitmesi için Mısır’da yönetimi ele almış olan Kavalah Mehmet Ali Paşa’yı görevlendirmiştir.

Birinci Bölüm

MUHAMMED BİN ABDULVEHHAB’IN HAYATI, İLMİ
FAALİYETLERİ, SEYAHATLERİ VE ESERLERİ

İ.                     HAYATI VE AİLESİ:

Vehhabiliğin kurucusu Muhammed b. Abdulvehhab hicri 1115, miladi 1703 yılında Arap Yarımadasının Necid bölgesinde bulunan Uyeyne şehrinde doğmuştur.^[76] Doğum yeri ve tarihi konusunda kaynaklar müttefiktirler.

Muhammed b. Abdulvehhab Âl-i Müşerref ailesine mensuptur. Âl-i Müşerref ise meşhur Temim kabilesinin bir kolu olan Âl-i Vehbe’ye dayanmaktadır. Müşerref Muhammed b. Abdulvehhab’m dokuzuncu dedesidir. Nesebi, Muhammed b. Abdulvehhab b. Süleyman b. Ali b. Ahmed b. Râşid b. Berîd b. Muhammed b. Berîd b. Müşerref şeklindedir.^[77]

Âl-i Müşerref ailesi hicri X. ve XI. asırlarda Necid’in ilim merkezi olan Uşeykır’da yaşıyordu. Daha sonra Necid’in değişik bölgelerine dağılmışlardır. Temim kabilesinin Necid’de siyasi rolü büyüktü. Ancak Muhammed b. Abdulvehhab’m ailesi olan Âl-i Müşerref daha çok dini ilimler sahasında meşhur olmuştur. Hicri X. asırdan itibaren bu aileden bölge alimleri arasında isimler görülmeye başlanır. Abdülkadir b. Berîd b. Müşerref meşhur bir kadı idi. Muhammed b. Abduvehhab’ın dedesi Süleyman b. Ali hicri XI. asırda bu bölgenin en büyük âlimi idi. Sedir bölgesinde kadı iken belde reisleriyle ihtilafı sonucu Uyeyne’ye göçüp, oraya kadı oldu. Uyeyne Şehrinin fıkhi konularda danışılan bir alimi idi. “Tuhfetu’n-nâsik fi Ahkâmi’l-Menâsık “adlı bir eseri mevcuttur.^[78]

Süleyman b. Ali Uyeyne’ye kadı olarak oğlu Abdulvehhab’ı bıraktı. Abdulvehhab Hanbeli mezhebinde fakih idi. Hadis ve Tefsiri iyi biliyor, Uyeyne mescidinde Fıkıh. Tefsir ve Hadis dersleri okutuyordu.^[79]

Muhammed b. Abdulvehhab diğer çocuklar gibi oyun oynamak yerine babasından dini ilimler öğrenmeyi tercih etti. Babası Uyeyne kadısı, amcası İbrahim b. Süleyman fakih ve müctehid, amcasının oğlu Abdurrahman b. İbrahim alim, büyük kardeşi Süleyman ilim talebesi idi. İlme düşkün bir aileden geldiği için diğer çocuklar gibi okula gitmedi. Çünkü evi bir medreseydi ve babası da ilk hocasıydı.^[80] İlim ve cisim olarak akranlarından önde olan Muhammed b. Abdulvehhab, 10 yaşma gelmeden Ku’an-ı Kerim’i ezberlemiş, 12 yaşma gelmeden de büluğa ermiştir. Babası onun cemaatle namaza namaza devam ettiğini görünce onu evlendirdiğini söylemektedir.^[81]

Muhammed b. Abdulvehhab’m çocukluğu ve gençliği ile ilgili kaynaklarda ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Daha çok onun, küçük yaşlardan itibaren akranları gibi oyun oynamak yerine ailesinin ve babasının ilmi konumu nedeniyle ilim öğrenmeye, okumaya önem verdiği aktarılmaktadır.

Muhammed b. Abdulvehhab, yakalandığı hastalık sonucunda hicri 1206, miladi 1792 yılının 22 Haziranında yaklaşık 92 yaşında vefat edip, Der’iyye’de bir mezarlığa defnedildi.^[82]

J.                     . İLMİ FAALİYETLERİ:

Muhammed b. Abdulvehhab’m dedesi Süleyman b. Ali’nin, çocukları İbrahim ve Abdulvehhab’ı ilme teşvik etmesi gibi, Abdulvehhab da çocukları Süleyman ve Muhammed’i ilme teşvik etmiştir. Muhammed küçük yaşlarda Kur’an-ı Kerim’e yönelmiş, büluğundan ve 10 yaşından önce onu ezberlemiş, daha sonra ise diğer şer’i ilimlere yönelmiştir. Özellikle de Hanbeli fıkhı üzerinde yoğunlaşmış ve babası Abdulvehhab’dan dersler almıştır. Ailesinin ilmi mevkisi ile babasının beldenin kadısı olması onun için ilim öğrenmede avantaj olmuştur. Babasının kadı olması nedeniyle evlerine birçok öğrenci geliyor ve ilmi tartışmalar oluyordu. Muhammed b. Abdulvehhab bütün bunlardan istifade etmiştir. Hatta babası Abdulvehhab, yaşının küçük olmasına rağmen oğlu Muhammed’in ilminden istifade ettiğim belirtmiştir.

Necid’in ilmi faaliyetler bakımından sınırlı olması, bölgede çok fazla alimin bulunmaması nedeniyle Muhammed b. Abdulvehhab Necid’de alabileceği kadar ilim tahsil etmiş, daha fazla ilim öğrenmek için de Necid dışına giderek, değişik bölgelerdeki değişik hocalardan ders alıp ilmini artırmak istemiştir. Bu yüzden ilmi seyahatlere çıkmıştır.

Kaynaklarda Muhammed b. Abdulvehhab’m, özellikle de ilmi seyahatlerine çıkmadan önceki hayatı ile ilgili bilgiler sınırlıdır. Bu döneme ait ayrıntılı malumat bulunmamakta, kaynaklarda yer alan bilgiler birbirinin tekrarı şeklinde görülmektedir, îlmi seyahatlerinin nerelere olduğu ve gittiği yerlerde nasıl yaşadığı konusunda ise, kaynaklarda ya tamamen aynı bilgiler verilmekte, ya da çok farklı bilgiler yer almaktadır. Bu durumun, onun hayatı ile ilgili bilgilerin yaşadığı dönemde değil de vefatından sonra yazılmış olmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır.

Bazı kaynaklarda Muhammed b. Abdulvehhab’ın hayatı, Suud ailesi ile tanışmadan önceki ve tanıştıktan sonraki dönem şeklinde iki dönem olarak ele alınıp İncelenmektedir.^{[83] [84]} îbn Abdulvehhab’m Suud ailesiyle ittifakından önceki dönemde siyasi bir faaliyette bulunmadığı, daha çok ilimle iştigal edip, ilmini artırmak ve çevresindeki insanları irşad etmek için çalıştığı görülmektedir. Suud ailesiyle ittifak yaptıktan sonra ise, dini düşüncelerine siyasi bir yön kattığı ve fikirlerinin yayılması için siyasi iktidarla işbirliği içerisinde olduğu görülmektedir.

İbn Abdulvehhab, babasından Sarf, Nahiv, Lügat, Hadis ve Hanbeli Fıkhı öğrendi. Şeyh Abdurrahman b. Ahmed’den ders aldı. Uyeyne ve Hureymilâ’da hadis okudu. 16 yaşında iken Kasîm şehri alimlerinden Şeyh Haşan et-Temîmî’ye tabi olup ondan Fıkıh ve Tefsir okudu. 20 yaşma geldiğinde, çevresindeki bazı bozuklukları görüp, bu gördükleri konusunda kendisinden büyük olanlarla münakaşa etti.^{[85] [86]}

A. İLMİ SEYAHATLERİ VE HOCALARI

Muhammed b. Abdulvehhab, küçük yaşlardan itibaren akranları gibi oyun oynamak yerine ilim öğrenmeyi tercih etmiş, babasmîh konumu da onun ilme yönelmesinde etkili olmuştur. Onun yöneldiği ilk ilim Kur’an-ı Kerim idi. Nitekim onun büluğ çağma gelmeden ve 10 yaşından önce Kur’an’ı ezberlediği aktarılmaktadır. Daha sonra diğer şer’i ilimlere yönelen îbn Abdulvehhab, babasından özellikle Hanbeli fıkhı okumuştur. Onun kendi şahsiyeti, içinde doğup büyüdüğü aile, çevresi, zekası ve ilim öğrenmeye karşı merakı ilme yönelmesinde etkili olan faktörler olmuştur. 12 yaşında büluğa eren Ibn Abdulvehhab, babasının da isteğiyle bu yaşta evlenmiştir. Daha sonra ilk önce hac yapmak isteğiyle Necid’den Hicaz’a giden Muhammed b. Abdulvehhab, birçok İslam beldesini dolaşmış, değişik hocalardan çeşitli ilimler okumuştur.

Muhammed b. Abdulvehhab’m Necid’de ilk hocası babası Abdulvehhab b. Süleyman olmuştur. Abdulvehhab b. Süleyman alim ve fakih bir kişi, aynı zamanda da Uyeyne kadısı idi.^[87] Muhammed b. Abdulvehhab babasından Hanbeli fıkhı, Tefsir ve Hadis okumuştur. O, küçük yaşından itibaren Tefsir, Hadis ve Akaid kitaplarına meraklıydı. Şeyhülislam İbn Teymiyye ve İbn Kayyım el-Cevziyye’nin kitaplarını mütâlaa ederek onlardan etkilenmiştir.^{[88] [89]} İbn Abdulvehhab’m babası Hanbeli Mezhebinde fakih idi. Hadis ve Tefsiri iyi biliyor, Uyeyne mescidinde Fıkıh, Tefsir, Hadis dersleri veriyordu. Muhammed b. Abdulvehhab da ilk hocası olan babasından Sarf, nahiv, Lügat ve Hanbeli fıkhını öğrenmiştir. Ayrıca evleri, babasının Uyeyne kadısı olması nedeniyle bir ilim merkezi ve ilmi tartışmaların olduğu bir yer idi. İşte Muhammed b. Abdulvehhab evlerinde meydana gelen ilmi tartışmalardan ve evlerine gelen öğrencilerden de istifade etmiştir.

1)   Mekke ve Medine Seyahatleri

Muhammed b. Abdulvehhab’ın 12 yaşlarında Mekke’ye gidip ilim meclislerinde bulunduğu, daha sonra oradan ayrılıp Medine’ye giderek orada iki ay kaldığı zikredilmektedir. Kaynaklarda bu ziyaretinin hac farizasını yerine getirmek için gerçekleştiği belirtilmektedir.^{[90] [91]}

îbn Abdulvehhab, birçok alimin Tevhid ve Şirk konularındaki kitaplarını okuyup bu konulan iyice öğrendi. Okumuş olduğu bu kitaplar neticesinde çevresinde yapılmakta olan şeylerin sahih İslam inancıyla bağdaşmadığına hükmetti. Çevresinde bid’at olduğunu düşündüğü şeylere karşı tepkisini dile getirdiyse de, etkili olmayınca Uyeyne’den ayrılmaya karar verdi. Uyeyne’deki ilmi seviye İbn Abdulvehhab’ın ilmi arzusunu karşılayacak seviyede değildi. Bu yüzden başka bölgelere gitmeye kararlıydı. Onun Uyeyne’den kaç yaşındayken ayrıldığı konusunda kaynaklarda net bir bilgi yoktur. Ancak Uyeyne’den 20 yaşma gelmeden ayrılmış olduğu kabul edilmektedir. Torunu Abdurrahman b. Hasan’a göre, onun ilk yolculuğu Basra’ya, oradan da Ahsâ’ya olmuştur. Ahsâ’dan ayrıldıktan sonra Medine’ye gitmiş, oradan da Necid’e dönmüştür. Ancak İbn Bişr ve İbn Gannam’a göre onun ilmi seyahatlerinin ilki Hicaz’a olmuştur. Bu iki tarihçinin bildirdikleri daha sıhhatli görünmektedir. Böylece o ilk seyahatini Mekke’ye gerçekleştirip ikinci kez hac yapmıştır. Bu süre zarfında Mekke’de bazı alimlerden ders aldığı kaydedilmekte ise de hangi hocalardan ders aldığı 75 zikredilmemektedir.

Mekke’de hac farizasını eda eden îbn Abdulvehhab, Medine’ye geçip orada ders görmeye başladı. Medine’de ilmi ortam Uyeyne’den daha iyi idi. Uyeyne’de sadece Hanbeli fıkhı okutulurken, Medine’de birçok ilim okutulmakta idi. Ayrıca Uyeyne’de ulema az ve alimlerin ilimleri sınırlı iken, Medine’de hem çok ulema bulunuyor, hem de buradaki alimler ilim bakımından daha ileri seviyede bulunuyorlardı. Medine birçok İslam beldesinden gelen alimlerin ve öğrencilerin buluşma merkezi idi. Birçok ilim talebesi Medine’ye gelip orada kalırken, bir kısmı da orada bir süre ilim öğrenip memleketine dönüyordu. İşte Medine, İbn Abdulvehhab için ilim öğreneceği, ilimleri ve 76 hocaları seçme imkanı bulacağı bir yer olmuştur.

Medine’de o devirde bulunan alimlerden biri, Necidli Âl-i Seyf ailesinden Şeyh Abdullah b. İbrahim b. Seyf idi. İbn Abdulvehhab bu alimden çok istifade etmiştir. Şeyh Abdullah, İbn Abdulvehhab’ı sevdi ve onu korudu. Onun ilim ve kültürünün artması için büyük çaba gösterdi. Aralarındaki alakanın ve muhabbetin gelişmesindeki en büyük etken, tevhid akidesi konusunda fikirlerinin uyuşmasıydı. Necid halkının içinde bulunduğu batıl akide ve bozuk ameller de aralarındaki ilginin oluşmasım sağlayan bir başka etken olmuştur. İbn Abdulvehhab, Şeyh Abdullah’la olan ilişkisinden çok istifade etti. Şeyh Abdullah ona iki tarikten Hadiste icazet vermiştir. Birincisi, Şeyhülislam İbn Teymiyye ile başlayıp, Ahmed b. Hanbel’de sona eren İbn Müflih tarîki; İkincisi ise, İbn Kayyım ile başlayıp, yine Ahmed b. Hanbel’de sona eren Abdurrahman b. Receb tarîki. Yine Şeyh Abdullah b. İbrahim b. Seyf İbn Abdulvehhab’a, Sahîh-i Buhârî, Sahîh-i Müslim, Sünen-i Tirmizî, Sünen-i Nesâî, Sünen-i Ebû Dâvud, Sünen-i İbn Mâce ve Sünen-i Dârimî gibi sahih Hadis kitaplarında icazet vermiştir.^{[92] [93] [94] [95]} Abdullah b. İbrahim b. Seyf Hanbeli fıkhı ve Hadiste alim bir zattı. İbn Teymiyye’yi beğenen bir kişiydi. Şüphesiz ki, İbn Abdulvehhab’ı İbn Teymiyye’nin kitaplarını okumaya o teşvik etmiştir. Ayrıca o, Necid’in dini ve içtimai yönden kötü durumda olduğunu düşünüyor, bu durumun ancak ilimle ıslah olabileceğini düşünüyordu. Abdullah b. İbrahim b. Seyf, İbn Abdulvehhab’a evinde ders veriyordu. Bir gün öğrencisi Muhammed’e: “Sana şehrim için hazırladığım silahlan göstereyim mi?” diye sordu. Evet, cevabı alması üzerine onu içinde birçok kitap bulunan bir eve sokup: “İşte bunlar benim onlar için • 79 hazırladığım silahlardır” dedi.

Muhammed b. Abdulvehhab’m Medine’de ders aldığı hocalarından bir diğeri de muhaddis Şeyh Muhammed Hayat es-Sindî idi. İbn Abdulvehhab onun fikirlerinden etkilenmiştir. Hz. Peygamber’in hücre-i saadetinin yanında insanların yapmakta oldukları bid’atler ve şirk tezahürleri konusunda İbn Abdulvehhab’a ne düşündüğünü sorduğunda, onun: “Şüphesiz onların içinde bulundukları din yıkılmıştır, yapmakta

80

oldukları da batıldır” ayetiyle cevap vermesi hocasının hoşuna gitmiştir. Muhammed Hayat es-Sindî, îbn Abdulvehhab’a kendisinin sahip olduğu saf akideyi, her yerde hakim olan kötü işleri ve bid’atleri, büyük ve küçük şirki öğretti. O, fıkhi mezhep taassubuna karşı çıkan biriydi. İçtihadı savunuyor, bütün bunlara ek olarak da dindeki 82

bid’atler ve şirke neden olan amellerle şiddetle savaşıyordu.

îbn Abdulvehhab’m Medine’de ders okuduğu alimler arasında Şeyh Ali Efendi ed-Dâğıstânî, Şeyh İsmail el-Aclûnî, Şeyh Abdullatif el-Afâlikî el-Ahsâî ve Şeyh Muhammed el-Afâlikî el-Ahsâî zikredilmektedir. Şeyh Dâğıstânî ve Ahsâî ona icazet vermişlerdir.

Kaynaklar İbn Abdulvehhab’m Medine’de ilim öğrenmek için ne kadar kaldığını zikretmemektedirler. Ayrıca orada kaldığı süre müddetince geçimini nasıl sağladığı konusunda da herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak o dönemde Medine’de ilim talebeleri için kurulmuş vakıflar bulunuyordu. Muhammed b. Abdulvehhab’m da diğer öğrenciler gibi bu vakıflardan istifade etmiş olması muhtemeldir. Ayrıca geçimini temin etmek amacıyla belirli zamanlarda kitap çoğaltma işiyle uğraşmış olması da muhtemeldir. Bir diğer ihtimal de, kendisi gibi Necid’li olan hocası Abdullah b. Seyf e misafir olmuş olmasıdır. Bütün bu ihtimallerle birlikte, ailesinin zengin olması 84 nedeniyle onun kendi şahsi parasından harcamış olması tercihe şayan görülmektedir.

îbn Abdulvehhab ilim öğrenmek için Medine’de geçirdiği zamanın yeterli olduğuna kani olunca Uyeyne’ye döndü. Medine’de kaldığı süre içerisinde görmüş olduğu şeyler, okumuş olduğu dersler ve ilim öğrendiği hocalar onun düşüncesinde büyük etki yapmıştır. Onun düşüncesini etkileyen şeylerden biri de okumuş olduğu îbn Teymiyye’nin kitaplarıdır. Ayrıca mezhep taassubu ve bid’atlere karşı savaşan Muhammed Hayat es-Sindî’ye talebelik yapması da onun düşüncesini etkilemiştir. Kitaplardan okuduğu, hocalarından öğrendiği şeyler ile Hz. Peygamber’in kabri ^{[96] [97] [98] [99] [100]}

çevresinde bazı cahil insanların yapmakta oldukları davranışlar, onda bir ıslah 85

hareketinin gerekliliği fikrinin oluşmasına neden olmuştur.

Medine’de iki ay kaldıktan sonra h. 1136, m. 1723 yılında oradan ayrılan Muhammed b. Abdulvehhab, Uyeyne’ye döndü ve orada babasının derslerine devam etti. Görüşlerini açıkça ortaya koyarak, sahih dini öğretiye dönmenin gerekliliğini çevresindeki insanlara açıkça söylemeye başladı. Bazı kimseler ona şiddetle karşı çıkarak onunla alay ettiler. Bu yüzden ailesi ile muhalifleri arasında sıkıntılar yaşanmaya başlandı. Bunun üzerine o, Uyeyne’den uzaklaşıp, başka şehirlerin alimlerinden ders almaya ve ilmini artırmaya karar verdi. Kaynaklarda Medine’den döndükten sonra ve Irak seyahatine çıkmadan önce Uyeyne’de ne kadar süre kaldığı belirtilmemektedir. İbn Abdulvehhab’ın torunu Abdurrahman b. Haşan’a göre o Uyeyne’de tam bir yıl kalmıştır.^{[101] [102] [103] [104]} Böylece İbn Abdulvehhab h. 1136, m. 1724 yılında oo

ilim öğrenmek için ikinci kez Uyeyne’den ayrılmıştır. Uyeyne’den ayrıldıktan sonra yolculuğunun yönü Irak’a olmuştur.

2)    Basra seyahati

Basra Muhammed b. Abdulvehhab’ın Irak’ta ilk ziyaret ettiği şehir, Basra seyahati de onun en uzun süren seyahatidir. Basra seyahati onun ilmi ve ameli hayatının en önemli dönüm noktalarından birini oluşturur. Zira o Basra’da sadece bir ilim talebesi olarak bulunmamış, bir taraftan ilim öğrenirken diğer taraftan da yeni oluşmaya başlayan fikirlerinin savunucusu ve tebliğcisi olmuştur. Bu bakımdan o, Basra’da hem ilim öğrenmiş, hem de çevresinde bulunan kişilerle fikri münakaşa ve mücadelelerde bulunmuştur. Necid’e kıyasla Basra kozmopolit bir şehir idi. Şehirde Sünniler yanında Şiiler de çoktu. Ayrıca Basra’nın ticaret için gelip gidenlerin çok olduğu bir liman şehri olması da Muhammed b. Abdulvehhab’ın orada değişik fikirlerdeki insanlarla tanışıp münakaşalarda bulunmasına, fikirlerini değişik halk kitlelerine tebliğ etme fırsatı bulmasına vesile olmuştur.

Bir süre Basra’da ikamet eden İbn Abdulvehhab, orada bir grup alimden ders aldı. Bu alimlerden birisi Şeyh Muhammed el-Mecmûî’dir. Şeyh Mecmûî’den Nahiv, Lügat ve Hadis okudu.^[105] Ayrıca birçok hocadan Fıkıh ve Hadis öğrendi. Ancak kaynaklarda hangi hocalardan ders aldığı geçmemektedir. Kaynaklarda Basra’da ders okuduğu hocalardan sadece Muhammed el-Mecmûî’nin ismi geçer.^[106]

Basra o devirde önemli bir ticaret merkezi idi. Bu sıfatıyla oraya değişik bölgelerden, değişik fikirdeki insanlar geliyordu. Buna ek olarak bu şehirde Şii mezhebine mensup olanlar çoktu. Basra, Necef ve Kerbela gibi mukaddes Şii şehirlerinden uzak değildi. İşte bütün bunlardan dolayı Muhammed b. Abdulvehhab hakk’a muhalif olarak gördüğü şeyleri inkar ederek bunlarla mücadele etmeye başladı.^{[107] [108]} Kitaplar yazıp bid’at ve hurafeler konusundaki görüşlerini etrafa yaymaya çalıştı. Kabir 92 ehlinden istekte bulunanlara karşı ayet ve hadislerle karşı çıktı.

İbn Abdulvehhab Basra’da kendisini tanıtmayıp, basit bir öğrenci gibi davranmıştır. Ancak Necid’den gelen bazı tüccarlar onun Necid’deki davetinden bahsedip, insanlar da onun ilmini gördükleri zaman ona karşı ilgi duymaya başladılar. Birçok kişi onun derslerine devam etti. İbn Abdulvehhab orada, hurafelerin yayılması, evliya ve salih kimselerin kabirlerinin takdis edilip, onların vesile kılınması gibi bid’atlere dikkat çekerek, insanları bu davranışları terk etmeye davet etti. Basra halkından birçoğu bu durumu hoş karşılamadı. Düşmanları onun aleyhinde faaliyette bulunmak için fırsat kollamaya başladılar. H. 1138, m. 1726 yılında Basra valisi Ömer Ağa azledilip yerine Circis Ağa getirildi. Circis Ağa da kadı olarak Hüseyin İstanbûlî’yi atadı. Düşmanlan bunu fırsat bilerek İbn Abdulvehhab’ı kadıya şikayet ettiler. Kadı onun evine giderek bizzat kendisiyle konuşmayı tercih etti. Daha sonra kadı ile İbn Abdulvehhab’m dost olup, biribirlerinin ilim meclislerine devam etmeleri düşmanlarını daha da kızdırdı. Onu ölümle tehdit edip, Basra’yı terk etmesini istediler. Bunun üzerine İbn Abdulvehhab, Basra’dan aynlarak Zübeyr şehrine doğru yaya olarak yola çıktı. Yolda sıcaktan ve susuzluktan takati kesildi ve yürüyemez hale geldi. Ölmek üzereyken Zübeyr halkından Ebâ Hamîdân adlı bir kişi imdadına yetişti. Ona su verip eşeğine bindirerek, sağ salim onu Zübeyr’e ulaştırdı. Bu îbn Abdulvehhab’m davetinde • • 93 karşısına çıkan ilk sıkıntı ıdı.

3)    Ahsâ Seyahati

Kaynaklarda belirtildiğine göre Muhammed b. Abdulvehhab’m ziyaret ettiği şehirlerden biri de Ahsâ’dır. Ahsâ’da bazı alimlerden ders almış, bir kısım alimle de tevhid ve akide konularında münakaşada bulunmuştur. Ahsâ’da ders aldığı alimler: Abdullah b. Fîrûz, Abdullah b. Abdüllatif ve Muhammed b. Afâlik idi. Ahsâ o devirde Necid gibi Arap Yarımadası’nm kuzey bölgelerinden ilim öğrenmek için gelen öğrencilerin çok olduğu bir şehirdi ve orada değişik mezheplere mensup birçok alim bulunuyordu.^{[109] [110]}

îbn Bişr’e göre Ahsâ, îbn Abdulvehhab’m Necid’e dönmeden önce ziyaret ettiği son şehirdir. Abdurrahman b. Haşan’a göre ise onun ziyaret ettiği son şehir Medine’dir.^[111]

Ahsâ’da Abdullah b. Fîrûz ve Ebu Muhammed el-Kefîf gibi alimlerden ders alan îbn Abdulvehhab, bu alimlerin yanında İbn Teymiyye ve îbn Kayyım el-Cevziyye’nin eserleriyle tanışmıştır.^[112]

Muhammed b. Abdulvehhab, ilmi seyahatlerini sürdürmek için Şam’a gitmek niyetindeydi. Ancak hem parasının azalmış olması, hem de babasının Uyeyne’den Hureymilâ’ya göç ettiğini duyması onu bu fikrinden vazgeçirdi. H. 1138, m. 1724 yılında Uyeyne emiri Abdullah b. Muammer’in ölüp, yerine torunu Muhammed b. Hamd’ın geçmesi üzerine, yeni emirle Abdulvehhab b. Süleyman arasında ihtilaf çıkmıştır. Yeni emirin onu azledip yerine yeni bir kadı tayin etmesi üzerine de Abdulvehhab b. Süleyman Uyeyne’den ayrılıp Hureymilâ’ya göç etti ve bu şehrin kadısı oldu. Bu nedenle îbn Abdulvehhab, Hureymilâ’ya babasının yanma dönmeye karar verdi. Ahsâ’da Şeyh Abdullah b. Muhammed b. Abdullatif eş-Şâfii el-Ahsâî’ye

Q7 misafir olup, birkaç gün yanında kaldıktan sonra Hureymilâ’ya hareket etti.

İbn Abdulvehhab’a yakın kaynaklar onun Necid dışına olan seyahatlerinin üçü geçmediğini, Hicaz, Ahsâ ve Basra dışında bir yere gitmediğini söylerler. Ancak bu üç şehirden başka yerlere de gittiğini iddia eden kaynaklar da mevcuttur. Bir müellif onun Bağdat ve İran bölgesine seyahat ettiğini zikreder. Bir diğeri ise, onun İsfahan’da no öğrenim gördüğünü söyler. Ancak bu rivayetler sahih görünmemektedir.

Lem’uş-Şihâb müellifine göre Muhammed b. Abdulvehhab Basra, Bağdat, Kürdistan, Hemedan, Isfahan, Rey, Kum, Halep, Şam, Kudüs ve Mısır’ı ziyaret etmiştir. Sonra da Yenbû’, Medine ve Mekke yoluyla memleketine dönmüştür. Yine aynı müellife göre o felsefî ilimler ve Türkçe öğrenmiştir. Ancak bu müellifin söyledikleri tarihi hakikatlerden uzaktır. Çünkü bu müellif, İbn Abdulvehhab’ın ilmi seyahatlerine 37 yaşında başladığını söyler. Bu durumda, İbn Abdulvehhab h. 1115’te doğduğuna göre onun Necid’den hicri 1152’den önce ayrılmadığı sonucu ortaya çıkar. Halbuki onun bütün seferlerinden bu tarihten önce Necid’e döndüğü tarihi olarak sabittir. Yine aynı müellif İbn Abdulvehhab’ın Fars memleketlerinde senelerce kalıp ders okuduğunu, Farsça ve Türkçe’yi öğrendiğini iddia etmektedir. Ancak onun bu iki dili bildiğine dair açık bir delil yoktur. Ayrıca o iddia edildiği gibi Felsefe ve Tasavvuf öğrenimi görmüş olsaydı, eserlerinde mutlaka bunun etkileri görülürdü. Halbuki eserlerinde böyle bir ize rastlanılmamaktadır. Müellifler arasında onun Bağdat’a gitmiş olduğu daha çok yayılmıştır. Bazı müelliflere göre o Bağdat’a gidip, meşhur alim Sıbgatullah el- Hıdrî’den ders almıştır."

Muhammed b. Abdulvehhab’ın Mekke, Medine, Basra ve Ahsâ şehirlerine gidip, bu şehirlerde bir süre ikamet ettiği ve bu şehirlerde yaşayan bazı alimlerden dersler aldığı konusunda bütün kaynaklar müttefiktirler. Bağdat, Şam, Rey, Isfahan, Mısır gibi bölgelere gitmiş olduğu konusu ihtilaflı olmakla birlikte, bu şehirlere gitmiş olduğu rivayeti pek sağlıklı görünmemektedir. Çünkü îbn Abdulvehhab’ın bütün seferlerinden babası vefat etmeden önce, yani h. 1139’dan önce döndüğü kabul edilmektedir. Bu kısa ^{[113] [114] [115]}

süre içerisinde iddia edildiği gibi bütün bu şehirleri dolaşmış olması, hatta bu şehirlerde Farsça, Türkçe gibi dilleri, Tasavvuf ve Felsefe gibi ilimleri öğrenecek kadar uzun süre kalmış olması pek akla yatkın görünmemektedir. Aynca bu rivayetler tarihi gerçeklere aykırıdır.

B.         HUREYMİLÂ’YA DÖNMESİ VE NECİD’DEKİ DAVETİNE BAŞLAMASI

Muhammed b. Abdulvehhab ilmi seyahatlerini sona erdirerek, Lügat, Fıkıh, Tefsir ve Hadis gibi birçok ilim elde etmiş olarak Hureymilâ’ya döndü.^[116] Babası h. 1139 yılında Uyeyne’den Hureymilâ’ya göç etmişti. İbn Abdulvehhab’m Hureymilâ’ya gelişi h. 1140 yılma tekabül etmektedir.^{[117] [118]} Bununla birlikte bazı kaynaklarda onun Hureymilâ’ya dönüşü ile ilgili farklı tarihler de verilmektedir. Ancak kabul edilen görüşe göre o, babasının Uyeyne emiri ile aralarında ihtilaf çıkıp, Hureymilâ’ya göçüp oraya kadı olmasından sonra Hureymilâ’ya gelmiştir.

İbn Abdulvehhab, uzun ilmi seyahatlerinden birçok ilim elde etmiş olarak döndü. Bir süre babasının derslerine devam edip, Tefsir, Hadis ve diğer dini ilimlerle meşgul oldu. Özellikle İbn Teymiyye ve İbn Kayyım el-Cevziyye’nin eserlerinden etkilenmiştir. Bu iki alimin eserleri onun ilmini artırdıkları gibi, düşüncesini de yönlendirmişlerdir. İbn Abdulvehhab Necid’de ve ilmi seyahatleri esnasında bir çok sapık inanç ve bozuk âdetlerle karşılaştır. İşte bunlara karşı mücadele edip, davetini • 102 açıklamaya karar verdi.

İbn Abdulvehhab ilmi seyahatleri esnasında, insanların, gerçek İslam’a aykırı olduğunu düşündüğü şirk ve bid’atlere saplandıklarını gözlemlemişti. Medine’de bulunduğu sırada insanların Hz. Peygamber’e istiğâse’de bulunduklarını, Allah’tan başkasına dua ettiklerini görmüştü. Necid’de hurafelerin ve sapık inançların halk arasında yaygınlaştığım gördüğünde bunların sahih İslam’a aykırı olduğunu düşünüyordu.^[119] Bütün bu görüp duydukları İbn Abdulvehhab’ı etkilemiş, bu

yapılanların gerçek İslam akidesiyle bağdaşmadığı fikrine sahip olmuştur. Ayrıca îbn Teymiyye ve İbn Kayyım’m eserlerini okuyup bunların etkisinde kalmış olması bu düşüncelerini güçlendirmekteydi. Bu sebeplerden dolayı insanları yapmakta oldukları hurafelerden alıkoyup, onlara gerçek İslam akidesini anlatmanın, emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker yapmanın gerekli olduğuna inanmaya başlamıştır.

Hureymilâ’da babasının derslerine devam eden İbn Abdulvehhab, bir taraftan da insanları açıkça Kitap, Sünnet ve selefin yoluna uymaya davet etti. Ancak Necid halkı böyle bir davete hazır değildi. Halk ona karşı çıkıp eziyet etmeye başladı. Bunun üzerine babası da onun bu davetten vazgeçmesini istedi.^[120] Bu konuda babası ile arasında ihtilaf meydana geldi. Bu ihtilafın akide konusunda olduğunu ileri sürenler olduğu gibi, babasının mahkemede rüşvet alması nedeniyle gerçekleştiğini iddia edenler de bulunmaktadır. Bu ihtilafın davetin konusunda değil de üslubunda olması muhtemeldir. Sebep ne olursa olsun îbn Abdulvehhab babasımn ölümüne kadar davetine daha esnek olarak devam etmiştir. Bu dönemde bir yandan Fıkıh, Tefsir, Hadis gibi şer’i ilimlerde ders verirken, bir yandan da en önemli eseri kabul edilen “Kitâbu’t- Tevhîd”i telif etmiştir.^[121]

îbn Abdulvehhab’m Hureymilâ’da başlatmış olduğu bu davetine şiddetle karşı çıkanlar oldu, eziyete uğradı. Ancak bunlar onu yıldırmadı. Babası onun davetindeki sertliği uygun görmüyordu. Bu nedenle davetini durdurup, kendisine tabi olan kimselere şer’i ilimler öğretmeye başladı. Şöhreti halk arasında yayıldı. Çevre şehirlerden Tefsir, Hadis, fıkıh, siyer, ve Tevhid gibi ilimleri öğrenmek üzere bir çok insan geldi. Böylece tabileri çoğaldı. îbn Abdulvehhab Hureymilâ’nın önde gelen kişilerini eleştirip, fesat ve günahları olduğunu söyleyince, ona tuzak kurup öldürmeye teşebbüs ettiler. Ancak o bu tuzaktan kurtuldu.^{[122] [123]}

Babası h. 1153 yılında vefat edince insanları tekrar açıkça davete başladı. Sapık

107 inançları eleştirerek, insanları resulullah’m söz ve fiillerine tabi olmaya çağırdı.

Babasının ölümünden sonra Hureymilâ’nın en büyük ilmi şahsiyeti oldu. Bütün dikkatler onun üzerine çevrildi. Hatta şöhreti başka beldelere kadar yayıldı. Bazı beldelerin reisleri de onun davetini kabul ettiler. Bunlardan biri de Uyeyne emiri Osman b. Harnd b. Muammer idi.^[124]

İbn Abdulvehhab Hureymilâ’mn önde gelen kişilerinin şerlerinden kurtulmak istiyordu. Ayrıca bu şehrin davetinin yayılması için yeterli olmadığını, daha büyük bir şehir gerektiğini düşünüyordu. Uyeyne o devirde Necid’in en büyük ve en kalabalık nüfusa sahip şehriydi.^[125] Bu yüzden Uyeyne’ye göç etmek istedi. Uyeyne’ye göç etmek istemesinin en önemli nedenlerinden biri de bu şehrin emiri olan Osman b. Hamd b. Muammer’in onun davetini kabul etmesiydi. Hureymilâ’da iki aile arasında siyasi çekişme mevcuttu. Ayrıca Uyeyne onun asıl memleketiydi. Bütün bu nedenlerden dolayı îbn Abdulvehhab Uyeyne ‘ye göç etmeye karar verdi.^[126]

C.                           UYEYNE’YE GÖÇ ETMESİ

Muhammed b. Abdulvehhab Necid’i tek bir yönetim altında birleştirmenin gerekli olduğunu düşünüyordu. Kuvvetli ve nüfuzlu bir emirin himayesi olmaksızın davetinin kısa sürede yayılmasının zor olacağını biliyordu. Bu yüzden Osman b. Muammer’e bir mektup yazdı. Onun davetini kabul etmeye hazır olduğunu görünce Uyeyne’ye göç etti. Osman b. Muammer onu ikram ve hürmetle karşıladı. İbn Abdulvehhab Cevhere binti Abdullah b. Muammer’le evlenerek, emirle arasındaki ilişkiyi akrabalık bağıyla daha da güçlendirdi. Davetini, tevhidin manasını Uyeyne emirine açıklayıp, ondan bu kutlu davet için yardım istedi. Osman b. Muammer’e şöyle dedi: “ Eğer sen Lâilâhe illallâh’ı hakim kılmaya yardım edersen, ümit ediyorum ki Allah da seni Necid ve halkına hakim kılacaktır”. Osman b. Muammer ona yardım etme sözü verdi. Böylece İbn Abdulvehhab Uyeyne’de halkı fikirlerini kabul etmeye davet edip, emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker yapmaya başladı.^[127]

îbn Abdulvehhab ilk zamanlarda Uyeyne’de siyasi işlere karışmayıp, eğitim ve öğretimle meşgul oldu. Böylece kendisine tabi olanlar çoğaldı. Emir Osman b. Muammer’in halası Cevhere ile evlenmesi de onun Uyeyne’deki davetini kolaylaştırdı. Bir taraftan halkı irşad etmeye çalışırken, diğer taraftan da Necid’deki bazı alimleri ve kadıları fikirlerine davet eden mektuplar yazdı. Bir yandan da fikirlerine karşı çıkan muarızlarına da cevaplar veriyordu. Muhalifleri onu küfre düşmek ve dinden çıkmakla itham edip, halkı onun aleyhine kışkırtmaya başladılar.^{[128] [129]}

Onun Hureymilâ’dan Uyeyne’ye hangi tarihte intikal ettiği konusunda ilk kaynaklarda bilgi verilmemektedir. Münir el-Aclânî’ye göre bu olay h. 1155 senesinde vuku bulmuştur. Babasının h.H53’te vefat ettiği ve onun babasının vefatından hemen sonra Uyeyne’ye göç etmediği göz önünde bulundurulursa bu tarihin gerçeğe uygun 113 olduğu anlaşılmaktadır.

Uyeyne’de bulunduğu sırda onun dikkatini en çok çeken şey, bazı cahil insanların yapmakta oldukları bid’atlardı. Bazı ağaçlardan bereket umuluyor,

Uyeyne’de sahabeden Zeyd b. Hattab’m mezarı olduğuna inanılan bir kabir bulunuyor, insanlar bu kabire giderek dua ediyorlar, adaklar adıyorlardı.^[130] İnsanlar ağaçlardan bereket umarak, elbiselerinden parçalar koparıp bu ağaçlara asıyorlardı. Uyeyne’de bir çok evliya kabri vardı. İnsanlar bu kabirlere giderek onları kutsuyor, onlara hediyeler takdim ediyor, kurbanlar kesip, adaklar adıyorlardı. Bütün bu yapılanlar İbn Abdulvehhab’ı etkiledi ve kızdırdı. Ancak o, şimdilik bunlara sabrederek münasip vaktin gelmesini bekledi.^[131]

Muhammed b. Abdulvehhab bir gün evinden dışarıya bakarken bir adamın Zeyd b. Hattab’tan kaybettiği devesini bulmak için yardım istediğini işitti. Adama şöyle seslendi: “Ey adam, Zeyd’e değil, Zeyd’in ilah’ı olan olan Allah’a dua edip, ondan yardım iste”. Bu sözü üzerine tepki gösterip, insanlar onunla mücadele etmeye başladılar. Kasımlarıyla tabileri arasındaki husumet daha da sertleşti. Bunun üzerine İbn Abdulvehhab, bid’atlere karşı çıkma ve kıyam etme vaktinin geldiğini düşünerek emir Osman b. Muammer’in yanma gitti. Ondan, insanların istiğâse’de bulunup, şefaat istedikleri ve dua ettikleri kabirlerin kubbelerinin yıkılıp, ağaçların kesilmesi talebinde bulundu. Emir Osman ise bunları yapması için ona izin verip, yardım edeceğini ve onu koruyacağını söyledi.^{[132] [133]}

İbn Abdulvehhab bazı insanlara para vererek onları bu ağaçları kesmeye gönderdi. Herhangi bir mukavemet olmaksızın ağaçlar kesildi. Daha sonra İbn Abdulvehhab, aralarında Âl-i Muammer’in ileri gelenlerinin de bulunduğu 70 kişilik bir toplulukla diğer ağaçları da kesti. Bu esnada yanlarında Der’iyye emirinin kardeşleri Süneyyân ve Müşârî de bulunuyordu. Bu ağaçlar arasında “kurt ağacı” denilen büyük bir ağaç bulunuyordu. İbn Abdulvehhab ağacın yanma giderek bizzat kendisi bu ağacı kesmek istedi. Bu sırada onu gören bir koyun çobanı onu engellemek 117 istediyse de, çobana bir miktar para vererek onu susturdu ve ağacı kesti.

Şüphesiz ki İbn Abdulvehhab’m yapmış olduğu bu icraatlar çeşitli bölgelerde onun şöhretini artırmıştır. Ayrıca onun bu faaliyetleri davetinin yeni bir merhaleye, •                                                                                                                       *118

fikri sahadan ameli sahaya geçmesinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

Muhammed b. Abdulvehhab, ikinci bir adım atarak, Osman b. Muammer’den kabirler üzerine yapılmış olan kubbeleri, özellikle de el-Cebile köyünde bulunan Zeyd b. Hattab’m mezarı üzerine yapılmış olan kubbeyi, yıkmak için izin istedi. İbn Muammer ona bunu yapması için izin verdi. Ancak îbn Abdulvehhab Cebile halkının karşı koyarak onlara engel olmalarından korktuğunu söyleyerek, Osman’ın da onlara katılmasını istedi. Bunun üzerine emir Osman yanma 600 silahlı adamını alarak, İbn Abdulvehhab’la birlikte Cebile’ye doğru yola çıktı. Cebile, Uyeyne’den yaklaşık 25 kilometre uzakta bulunuyordu. Cebile halkı da olayı haber alıp onlara karşı koymak üzere toplanmışlardı. Ancak emir Osman’ı ve yanında bulunan adamlarını görünce bir şey yapamadılar. îbn Abdulvehhab’m yanında bulunanlar Zeyd b. Hattab’m mezarı üzerinde bulunan kubbeyi yıktılar. Muhammed b. Abdulvehhab da eline bir balta alarak, orada bulunan diğer mezarların kubbelerini yıkarak yerle bir etti. Daha sonra Uyeyne’de bulunan diğer bütün kabirlerin kubbelerini yıkıp, ağaçlan kesmeye devam ettiler.^{[134] [135]}

İbn Abdulvehhab’m Uyeyne’de yapmış olduğu bu işler bütün Necid’de duyuldu. Bazı kimseler ona düşmanlık beslediler. İbn Abdulvehhab’ı zemmedip, malının ve kanının helal olduğunu söylediler. îbn İsmail el-Mevîsî, İbn Abîd, Ahmed b. Yahya, Abdullah b. Sahîm, Süleyman b. Sahîm ona düşmanlık besleyenlerin başında geliyordu. Bu kimselerden bazıları Ahsâ, Mekke, Medine Basra, Bağdat ve Şam gibi şehirlere birçok mektup yazarak, İbn Abdulvehhab’m davetinin dinden çıkış olduğunu, onun hareketinin fesat, delalet ve küfür hareketi olduğunu, onun harici bir tarikat kurduğunu iddia ettiler. Yine onun Şerîat-ı Muhammedi’yi değiştirmiş olduğunu, din hakkında yeterli bilgisinin olmadığını, dinden çıkıp küfre düşmüş olduğunu iddia ediyorlardı. Emir Osman b. Muammer ve adamlarını da zekat vermeyip, Cuma namazı kılmamakla itham ettiler. Hatta bu kimselerden bazıları Vehhabilerle beraber namaz kılmayıp, onlardan ezan bile dinlememeye insanları teşvik ettiler. Bütün bu ithamlara karşı ibn Abdulvehhab, etrafa birçok mektup göndermiş ve bu iddiaları reddetmiştir.

Muhammed b. Abdulvehhab, kabirlere ve ağaçlara karşı yapmış olduğu icraatlarının yanında, başka beldelerdeki önderleri ve alimleri kendi safına ve görüşlerine davet eden mektuplar göndermiştir. Aynı zamanda başka bölgelere, insanları irşat etmek için davetçiler gönderiyordu. Davet mektubu gönderdiği kimseler arasında Der’iyye kadısı Abdullah b. İsa da bulunuyordu. Ayrıca o, Riyad ve Menfûha 121 halkına da kendi görüşlerine davet eden mektuplar göndermiştir.

İbn Abdulvehhab’m huzuruna bir kadın gelerek zina ettiğini itiraf etti. Bu kadın Ahsâ emiri Süleyman b. Muhammed’in yakını idi. İbn Abdulvehhab kadının doğru söyleyip söylemediğini vc onun aklını araştırıp, olayın gerçek olduğuna hükmedince kadının recmedilmesini emretti. Kendisinin de iştirak ettiği recm hükmü yerine getirildi. Hatta kadına ilk taşı atan da emir Osman b. Muammer idi. Bu uzun zamandan beri uygulanan ilk recm kararı idi.^{[136] [137] [138]} Bu olay onun şöhretini Arap Yarımadasında daha da artırdı. Onun fikirlerine ve davetine karşı çıkanlar ise bu olay karşısında korkuya kapılıp dehşete düştüler.

Bu olay neticesinde îbn Abdulvehhab’a muarız olan bazı alimler, bazı emirlere mektuplar yazarak, onlara Muhammed b. Abdulvehhab’m yaptıklarının tehlikesinden bahsedip, emirlerden insanların akidelerini korumalarını istediler. Ayrıca Muhammed b. Abdulvehhab’m hedeflerinden birinin halkı emirlere karşı kışkırtmak olduğunu iddia ettiler. Bu alimlerin çabaları bazı emirler nezdinde başarıya ulaştı. Bütün bu uyarılara cevap verenlerin başında, Ahsâ hakimi ve Halidoğulları kabilesinin reisi Süleyman b. Muhammed geliyordu. Süleyman b. Muhammed, îbn Abdulvehhab’a tabi olanların çoğaldığını görünce, onun davetinin bölgenin yapısını değiştirip, Halidoğullarının bölgedeki nüfuzunu tehdit edeceğini düşündü. Ayrıca Halidoğulları ile Âl-i Muammer arasındaki siyasi ilişkiler kuvvetli idi. Süleyman b. Muhammed Osman b. Muammer’e mali yardımda bulunuyordu. Bütün bu sebeplerden dolayı,

Süleyman b. Muhammed, Osman b. Muammer’den îbn Abdulvehhab’tan kurtulmasını •   • ♦ 123

istemiştir.

Yapılan şikayetler ve îbn Abdulvehhab’ın Uyeyne’de yaptıklarını duyması üzerine, Ahsâ hakimi olan Süleyman b. Muhammed, Uyeyne emiri Osman b. Muammer’e bir mektup yazarak, îbn Abdulvehhab’ı ya Uyeyne ‘den çıkarmasını, ya da kendisine göndermesini istedi. Aksi halde her yıl ödemekte olduğu mali yardımı keseceğini bildirdi. Bu mali yardım 12.000 dinar ile birlikte yiyecek ve elbiselerden oluşuyordu. Emir Osman, îbn Abdulvehhab’ı çağırarak bu durumu kendisine haber verdi ve Halidoğulları reisine karşı koyacak gücünün bulunmadığım bildirdi. îbn Abdulvehhab da Osman’a cevaben, eğer Allah’ın dinine yardım ederse Allah’ın da onu bölgeye hakim kılacağını söyledi. Bunun üzerine Osman tereddüt ederek bir süre bekledi. Süleyman b. Muhammed yeni bir mektup yazarak: “ senin yanında bulunan bu adam yapacağını yapmıştır. Bu mektup sana ulaştığında onu öldür. Eğer bunu yapmazsan, senin tüccarlarını Ahsâ, Kâtif, Katar sahiller gibi hükmüm altında bulunan bütün şehirlerde dolaşmaktan men edeceğim” diyerek Osman’ı tekrar tehdit etti. Osman b. Muammer bu mektup karşısında korktu ve îbn Abdulvehhab’ı tekrar yanma çağırarak Ahsâ hakiminin onu öldürmesini emrettiğini söyleyerek, şehirden çıkıp bir- iki sene başka yerde ikamet etmesini, duruma göre daha sonra geri dönebileceğini belirtti. îbn Abdulvehhab ise, Süleyman b. Muhammed’in kendisine vermemekle tehdit ettiği malı Osman’a sağlayabileceğini söylemesi üzerine Osman b. Muammer tekrar tereddüde düştü.^{[139] [140]}

Süleyman b. Muhammed bunun üzerine Uyeyne’lileri tehdit ederek, onlardan îbn Abdulvehhab’a uymayıp, onu şehirlerinden çıkarmalarını istedi. Aksi takdirde Uyeyne’lilerle savaşacağını, bu şehirde harmanlayacaklarını belirtti. Bunun üzerine bazı tabileri, Ahsâ hakimine mal ve adam olarak karşı koyacak güçlerinin olmadığını, ona uymak zorunda olduklarını belirterek, İbn Abdulvehhab’ı terk ettiler ve onu Uyeyne’den çıkarmayı kararlaştırdılar. îbn Abdulvehhab’ın kardeşi Ali b. Abdulvehhab ona gelerek, Allah’ın arzının geniş olduğunu, eğer daveti hak ise Allah’ın ona yardım edeceğini söyleyerek kardeşinin Uyeyne’den ayrılmasını istedi.

Muhammed b. Abdulvehhab da kardeşinin söylediklerini kabul etti. Ancak binlerinin gelip, ailesine, malına veya evine saldırmasından korktuğunu söyleyerek, kardeşinden ine

Ali b. Rebîa ve Abdullah b. Hüseyin den kendisi için himaye talebinde bulunmasını istedi. Kardeşi de himaye talebinde bulunmak üzere bu iki şahsâ gitti. Bu sırada halk silahlanarak toplanmış, İbn Abdulvehhab’m malına ve ailesine saldırmaya hazırlanıyorlardı. Bu anda Ali b. Rebîa ve Abdullah b. Hüseyin gelerek, İbn Abdulvehhab’ı himaye ettiklerini belirttiler. Emir Osman b. Muammer İbn Abdulvehhab’m yanma gelerek, onun nereye gideceğini sordu. Der’iyye’ye gideceğini öğrenince sevindi. Çünkü Osman b. Muammer’in Der’iyye emiriyle arası iyiydi. Ayrıca kızı Der’iyye emirinin oğlu Abdülaziz b. Muhammed b. Suud ile evliydi. Osman b. Muammer Ferid adlı bir kişiyi birkaç atlı kişi ile beraber İbn Abdulvehhab’ı gideceği yere sağ salim ulaştırması için görevlendirdi. Böylece Muhammed b.

126

Abdulvehhab Uyeyne’den ayrılarak Der’iyye’ye doğru yola çıktı.

Muhammed b. Abdulvehhab Der’iyye’ye doğru yaz sıcağında yaya olarak yol alıyordu. Arkasından onu Ferid ez-Zafîrî adlı bir atlı şahıs onu takip ediyordu. Osman b. Muammer’in bu şahsâ yolda İbn Abdulvehhab’ı öldürmesini emrettiği söylenmektedir. Bu kişi onu öldürmeye yeltendi, ancak başaramadı ve Uyeyne’ye döndü.^{[141] [142] [143]}

Muhammed b. Abdulvehhab Uyeyne’de kaldığı sürede davetinin fikri sahadan ameli sahaya yöneldiği görülmektedir. Onun Osman b. Muammer’le ittifakı, fikirlerini yaymak için siyasi iktidarın gücünü kullanmasına ilk örnektir. O, Uyeyne emirinin siyasi nüfuzunu kullanarak fikirlerini yayma ve uygulama imkanı bulmuştur. Böylece Hureymilâ’da olduğu gibi sadece insanları uyarıp, davetini sözle açıklamakla yetinmemiş, insanları kendi fikirlerine aykırı olarak gördüğü şeylerden emirin de desteğiyle alıkoymaya çalışmıştır. Uyeyne’de insanların ziyaret ettikleri ağaçları kesmiş, mezarlar üzerine yapılmış olan kubbeleri yıkmış, zina eden bir kadını recmetmiştir. Böylece o, fikri mücadeleden fiili mücadeleye geçişine ilk olarak Uyeyne’de başlamıştır.

D.                           DER’İYYE’YE İNTİKALİ VE MUHAMMED B. SUUD’LA İTTİFAKI

Suud' ailesinin Der’iyye’ye gelmesi hicri dokuzuncu asrın ortalarına rastlamaktadır. Muhammed b. Suud ise h. 1138 yılında Der’iyye emiri olmuştur. Der’iyye emirinin Halidoğulları kabilesi ile arası kötüydü. Halidoğulları’nm îbn Abdulvehhab’m Uyeyne’den çıkarılmasına neden olmasından dolayı îbn Abdulvehhab ile îbn Suud ortak bir düşmana sahip olmuşlardır. Bu durum îbn Abdulvehhab’m Der’iyye’ye gitmesinin nedenlerinden biri olmuştur. Bu sebepten daha da önemlisi, Muhammed b. Abdulvehhab’m daveti Der’iyye’deki önemli kişiler arasında kabul görmüştü. Süveylim ailesi, Muhammed b. Suud’un kız kardeşleri Süneyyân, Müşârî ve oğlu Abdülaziz bunlardandır.^{[144] [145]} Bütün bu nedenlerden dolayı İbn Abdulvehhab, başka yere değil de Der’iyye’ye gitmeyi tercih etmiştir.

îbn Abdulvehhab’m Der’iyye’ye hangi tarihte ulaştığı konusunda kaynaklar ihtilaf etmektedir. Ancak kabul edilen tarih, îbn Gannam’m verdiği h. 1157 tarihidir. Çünkü İbn Gannam diğer müelliflerden îbn Abdulvehhab’a daha yakındır. Ona göre îbn Abdulvehhab, Der’iyye’ye geldikten sonra basımlarıyla savaşlar başlayana kadar iki yıl geçmiştir. Kasımlarıyla savaşın h. 1159 yılında başladığı konusunda ise kaynaklar ittifak halindedir. Buna göre o h. 1157’de Der’iyye’ye göç etmiştir.

Muhammed b. Abdulvehhab Der’iyye’ye ulaştığı zaman ilk önce öğrencisi olan Abdullah b. Abdurrahman b. Süveylim el-Arînî’ye misafir oldu. Daha sonra bir diğer öğrencisi Ahmed b. Süveylim’in evine geçti. İbn Bişr’e göre Ahmed b. Süveylim, îbn Abdulvehhab evine misafir olduğunda Der’iyye emiri Muhammed b. Suud’un bunu duymasından ve kendisine bir zarar gelmesinden korktu. Ancak îbn Abdulvehhab nasihatte bulunarak onu sakinleştirdi. Bundan sonra Ahmed b. Süveylim’in evi bu davetin merkezi haline geldi. însanlar, özellikle de ilim öğrenmek isteyenler, îbn Abdulvehhab’tan faydalanmak için Ahmed b. Süveylim’in evine gelmeye başladılar. Bu durumdan hoşnut olmayan îbn Abdulvehhab, emir Muhammed b. Suud’a ulaşmak istedi. Bu amaçla emirin kız kardeşleri, aynı zamanda öğrencileri olan Süneyyân ve Müşârî ile konuştu. Onlar da emirin karısını araya koyarak Muhammed b. Suud’un îbn

Abdulvehhab’ı ziyaret etmesini istediler. Emir Muhammed b. Suud’un karısı Mevzâ binti Ebî Vehtân zeki ve dindar bir kadındı. îbn Suud’a îbn Abdulvehhab’ın ilminden, faziletinden bahsedip, onunla görüşmesini isteyerek şöyle dedi: “Senin şehrine gelen bu adam, sana Allah’ın bir ganimetidir. Ona ikram ve tazimde bulun ve onun zaferinden faydalan”. Muhammed b. Suud karısının bu sözlerinden etkilendi. îbn Abdulvehhab’ı ziyarete giderek, ona hürmet gösterdi. îbn Abdulvehhab da emire davetinin amaçlarını, kelime-i tevhid’in manasını, emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l- münker’i ve cihadı açıklayıp, Necid halkının yapmakta olduğu tevhid’e aykırı şeylerden ve bunların ıslah edilmesi gerektiğinden bahsetti. Ayrıca tevhid’in resulullah’ın gönderilmesine sebep olan asıl mesele olduğunu, Necid halkının dinlerinin zayıf olduğunu, İslam şeriatını bilmediklerini, bu yüzden de şirke batmış olduklarını söyleyerek, îbn Suud’dan davetine yardımcı olmasını istedi. Eğer bu konuda kendisine yardım ederse, Allah’ın onu bütün Necid’e hakim kılacağını söyleyip, yönetimin de îbn Suud’dan sonra onun zürriyetinde kalacağını vaat etti.¹³¹

Muhammed b. Suud îbn Abdulvehhab’ın kendisine söylediklerinden çok etkilendi. Onun kendisine anlattıklarının Allah’ın ve Resulünün dini olduğunu söyleyerek, tevhid’e aykırı hareket edenlerle savaşıp cihad etmeyi, fikirlerini yaymak konusunda îbn Abdulvehhab’a yardım etmeyi vaat etti. Ancak iki şart ileri sürdü. Birincisi; bu daveti yaymak için savaşıp, şehirler ele geçirdikten sonra İbn Abdulvehhab’ın kendilerini terk edip başka yere gitmemesi, İkincisi; Der’iyye halkından her yıl ürün vaktinde almakta olduğu vergiyi almaktan kendisini alıkoymaması. Bunun üzerine îbn Abdulvehhab Muhammed b. Suud’a elini uzatarak biat etti. Onları terk etmeyeceğine söz verip, Allah’ın İbn Suud’a şehirler fethettireceğini, Der’iyye halkından aldığı vergilerden kat kat fazlasını Allah’ın ona vereceğini söyledi. Muhammed b. Suud da emr-i bi’l-ma’ruf yaparak ve davetini yayma konusunda cihat etmeye söz vererek Muhammed b. Abdulvehhab’a biat etti.¹³²

H.1157, m. 1744 yılında gerçekleşen Muhammed b. Abdulvehhab’ın Der’iyye emiri Muhammed b. Suud’la ittifakı sonucu Vehhabi devletinin temelleri atılmış oldu.

Bu ittifak ile Muhammed b. Abdulvehhab fikirlerini müdafaa edip yaymak için sağlam bir maddi güç ve destek, Muhammed b. Suud da bu fikirlerin doğuracağı imkanla kendi nüfuz bölgesini genişletmek ve bölgede hakimiyetini artırarak, Arap Yarımadası’na hakim olmak için iyi bir fırsat elde etmiş oldu.^[146]

Bazı müellifler Muhammed b. Abdulvehhab ile Muhammed b. Suud’un, siyasi işlerin Muhammed b. Suud’a ve kendisinden sonra zürriyetine; dini işlerin ise İbn Abdulvehhab’a ve kendisinden sonra da nesline ait olması konusunda anlaştıklarını iddia ederler.^[147]

Muhammed b. Abdulvehhab’m daveti o gelmeden önce Der’iyye halkı arasında yayılmıştı. Ancak Der’iyye’ye göç ettikten sonra davetinin halk arasında yayılması doğal olarak daha da hızlanmıştır. O insanlara davetini açıklıyor, bu konuda öğrencileri de kendisine yardımcı oluyorlardı. Bu öğrencileri arasında emir Muhammed b. Suud’un iki kız kardeşi de bulunuyordu. O, bir taraftan Der’iyye halkına davetini açıklarken, bir yandan da başka şehirlerdeki tabileri heyetler halinde onun derslerine devam etmek için geliyorlardı. Der’iyye’ye gelenler de şehirlerine dönmeyip orada kalıyorlardı. İbn Bişr’e göre bu kimselerden fakir olanları nafakalarını temin etmek için geceleyin çalışıyor, gündüzleri ise İbn Abdulvehhab’m derslerine 135 devam ediyorlardı.

Uyeyne emiri Osman b. Muammer, İbn Abdulvehhab’m davetinin günden güne insanlar arasında' yayıldığını öğrenince onu şehrinden çıkardığına pişman oldu. Der’iyye’ye gelerek İbn Abdulvehhab’tan özür diledi ve onun tekrar Uyeyne’ye dönmesini istedi. Muhammed b. Abdulvehhab ise: “ Bu konuda karar bana değil, Muhammed b. Suud’a aittir. Eğer o seninle beraber gelmeme izin verirse gelirim, yanında kalmamı isterse kalırım, beni kabul edip iyi karşılayan birini terk etmem” diye cevap verdi. Osman b. Muammer İbn Suud’a giderek bu konuda izin istedi. Ancak 136 olumsuz cevap alınca eli boş olarak Uyeyne’ye döndü.

Muhammed b. Abdulvehhab, Der’iyye’de kaldığı ilk iki sene içerisinde ders vermek ve tevhid konusunda küçük risaleler yazmakla meşgul olmakla birlikte, davetine katılmaları için birçok alim ve kabile reisine de mektuplar göndermiştir. Onun bu çabaları sonuç verip, Hureymilâ ve Menfuhâ gibi beldeler davetini kabul edip Der’iyye’ye katılırken, bazı beldeler ise onun davetini reddetmişlerdir.^[148]

H. 1159 senesinde Muhammed b. Abdulvehhab, davetini yeni bir merhaleye taşımanın gerekli olduğunu, ikna yerine kuvvete başvurmanın zamanının geldiğini düşündü. Bunun için çevre beldeleri Der’iyye devletine katıp, bu devleti güçlendirmek gerekliydi. Muhammed b. Suud bunun için savaşmaya hazırdı. Çünkü bu savaş onun nüfuzunun genişlemesine vesile olacaktı. Ayrıca bölge güçlü bir merkezi otoriteden uzaktaydı. Böylece herhangi bir dış müdahaleye maruz kalmadan bir çok askeri başarı kazanılabilirdi. Ayrıca Der’iyye’nin iktisadi imkanları sınırlı idi. Dışarıdan davete katılan bir çok kişi geliyordu ve bunların çoğu fakirdi. Ayrıca bu öğrenciler büyük bir ordu kurulmasında önemli bir rol oynuyorlardı.^[149] Bütün bu sebeplerden dolayı Muhammed b. Abdulvehhab ve Muhammed b. Suud daveti yaymak için ikna yerine artık kılıç kuvvetine başvurmaya karar verdiler. Böylece söz, kitap ve risalelerle başlayan davet, kılıçlı, silahlı sıcak savaşlara dönüştü.

Bütün bunların yanında îbn Abdulvehhab, bir taraftan da dersler vermeye devam ediyordu. Onun evi bu dersler için dar gelmeye başlayınca, Der’iyye’ye bir cami yapıldı ve o bu camide dersler vererek davetinin yayılmasına çalıştı; Der’iyye’de bulunan herkesi camide cemaatle namaza çağırdı, gelmeyenlerin cezalandırılmalarını • 139 emretti.

Necid bölgesinde Muhammed b. Abdulvehhab’m davetine karşı çıkıp, mücadele edenlerin başında Hureymilâ kadısı olan kardeşi Süleyman b. Abdulvehhab geliyordu. Onun çabaları sadece Hureymilâ ile sınırlı kalmamış, Uyeyne halkını da Vehhabi davetinden döndürmeye çalışmıştır. Süleyman b. Abdulvehhab kardeşinin davetine, özellikle de tekfir ve savaş konularında, reddiyeler yazmıştır. Ancak ne bu reddiyeler, ne de yapılan savaşlar Vehhabiliğin yayılmasına engel olmamıştır.^[150]

Böylece Vehhabilerle Necid bölgesindeki şehirler arasında yıllar süren savaşlar başlamıştır. H. 1187 yılında Vehhabiler Riyad’ı ele geçirmişler, böylece işleri daha da kolaylaşmıştır. Bu tarihten sonra Muhammed b. Abdulvehhab, siyasi işlerden elini eteğini çekmiş ve bu işleri Abdülaziz b. Muhammed b. Suud’a devretmiş, kendisi sadece ders vermekle meşgul olmuştur. Ancak ne Muhammed b. Suud, ne de oğlu Abdülaziz, onun görüşünü almadan hiçbir işe kalkışmamışlardır.^[151]

Muhammed b. Suud’un ölümü (1179/1766) üzerine, yerine geçen oğlu Abdülaziz b. Muhammed b. Suud (ö.1218/1803) babasından daha büyük bir heyecanla Muhammed b. Abdulvehhab’a bağlandı. İlk önce kitap ve risalelerle başlayan davet, silahlı mücadelelere dönüştü. Savaşlarda savaştıkları kabilelerin mallarından aldıkları ganimetlerin beşte birini devlete ayırıp, geri kalanını savaşanlar arasında paylaştırdılar. Böylece Vehhabi ideolojisi maddi bir cazibe de kazanarak, cihada katılma isteği her gün biraz daha arttı. Böylece Suud ailesi günden güne güçlendi. Muhammed b. Abdulvehhab’m küçük kitapçıkları bir heyecan kaynağı olmakla kalmadı, başka unsurlarla da birleşerek Arap Yarımadası’nda bir fiili durumun ortaya çıkmasına, Osmanlı İmparatorluğu’nun dini bütünlüğünün parçalanmasına neden oldu.^[152]

Muhammed b. Abdulvehhab Der’iyye’de insanları şirk ve bid’atlerden kurtularak dine girmeye davet ediyordu. Kendilerine uymayanları, yani ona göre hak dine uymayanları kılıçla yola getirmenin gereği üzerinde duruyordu. O, insanların delalete düştüklerini, mezar ve türbe ziyaretleri, tarikatlere girme vb. işler yüzünden tevhidin bozulduğunu; dolayısıyla onların şirke batmış müşrikler olduğunu ileri sürerek, kan ve mallarının kendisine inanan muvahhidlere helal olduğunu ilan etti. Bütün bu fikirler, zaten bu tür işlere müsait olan Necid bölgesi halkına pek cazip gelmişti. Nitekim Necid bölgesi Hz. Peygamber devrinde Müslüman olmakla birlikte, çok önceleri Yemen ve Aden, İran ve Hind, Irak ve Şam’ın tesiri altında çeşitli akidelere sahne olmuştu. Hz. Peygamber’den sonra Müseylemetü’l-Kezzâb, Secâh, Tuleyhâ ve Esvedü’l-Ansî gibi yalancı peygamberler yine bu bölgeden çıkmıştı. Sonraki dönemlerde muhalif isyancı gruplar burada görülmüştü. Kısacası bu bölge halkı isyankar ruhlu ve yağmacılığa mütemayil idiler, bölgede cehalet yaygın idi. işte bu anlayıştaki bölge halkına, İbn Abdulvehhab’ın ganimet vadeden fikirleri cazip gelmişti. Öyle ya, bir müddet evvel saldırganlık ve yağmacılıkla elde edilen ganimet, bu defa îbn Abdulvehhab’ın “tevhid dini”ni yaymak için kudsiyet kazanıyor ve meşrulaşıyordu. Böylece bu yeni görüşleri kabul etmeyenler kılıçtan geçiriliyor, mallarının beşte biri ganimet hukukuna göre devlete ayrıldıktan sonra, geri kalanı savaşanlar arasında taksim ediliyordu. Bu durum, İbn Abdulvehhab’ın görüşlerinin çölde revaç bulup taraftar kazanmasının en önemli sebeplerinden biri oldu.^[153]

Muhammed b. Abdulvehhab Der’iyye’de h.1206, m. 1792 senesinde yaklaşık 91 yaşında öldü.^{[154] [155]} Onun ölümünden sonra daha sağken başlatmış olduğu hareketinin dini yönünden çok, siyasi yönü ağırlık kazandı.

Der’iyye hakimi olan Suud ailesinin Muhammed b. Abdulvehhab’ın davetine yardımcı olmaları, bu davetin yayılmasında büyük rol oynamıştır. Aynı şekilde İbn Abdulvehhab’ın daveti de Suudî devletinin kurulup genişlemesinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Bu yüzden îbn Abdulvehhab’ın bu yeni kurulan devletin yönetilmesinde büyük rolü olması gayet tabiidir. O, Der’iyye’ye gelen zekat, humus gibi mallan dilediği gibi dağıtıyor, onun izni ve emri olmaksızın ne Abdülaziz b. Muhammed b. Suud, ne de bir başkası bu mallardan bir şey almıyordu. Ayrıca onun görüşüne başvurulmaksızın herhangi bir şey yapılmıyordu. O ordular ve çevre beldelere görüşlerine davet eden heyetler gönderiyor, gelen heyetleri kabul ediyordu. Kısacası İbn Abdulvehhab, yeni kurulan bu devleti Suudî emirlerle birlikte • 1       145

yönetiyordu.

Der’iyye’ye yerleştikten sonra, ilk senelerde gelen öğrencilerine ders vermek ve çevre beldelere görüşlerine davet eden mektuplar göndermekle meşgul olan

Muhammed b. Abdulvehhab, daha sonraki senelerde bunun görüşlerini yaymak için yeterli olmadığım anlamış ve fikirlerini kılıçla yaymanın gerekli olduğunu düşünmüştür. Bu düşüncesini gerçekleştirmek için gerekli olan desteği, Der’iyye emiri olan Muhammed b. Suud ve ondan sonra yerine geçen oğlu Abdülaziz b. Muhammed b. Suud’dan görmüştür. Arkasına aldığı bu siyasi destekle, fikirlerini yaymak için çevredeki beldelerle birçok savaşlar yapılmış, böylece Vehhabilik ilk önce Necid bölgesinde, daha sonra da Necid dışında yayılarak bütün Arap Yarımadası’na hakim olmuştur.

Muhammed b. Abdulvehhab’m altısı kız, altısı da erkek olmak üzere toplam on iki çocuğu olmuştur. Erkek çocuklarının isimleri, İbrahim, Abdülaziz, Abdullah, Haşan, Hüseyin ve Ali’dir. Kızlarının isimleri ise, Selma, Vasfiye, Fâtıma, Se’dâ, Âyide ve Habibe’dir.^[156] Onun soyundan gelenler “Âlu’ş-Şeyh” diye anılmaktadır. Çocuklarından bir kısmı o hayattayken ölmüşlerdir. İbn Abdulvehhab öldüğü zaman hayatta olan dört oğlu Hüseyin Abdullah, Ali ve İbrahim idi.^[157]

Hüseyin onun çocuklarının en büyüğü ve aynı zamanda onun halefi idi. Der’iyye kadılığı ve Der’iyye camisinin imamlığını yapmıştır. 1224/1809’da veba hastalığından ölmüştür. Ali, Haşan, Abdurrahman, Hamd ve Abdülmelik isimli beş erkek çocuğu vardı.^[158] En büyük çocuğu olan Ali, Suud b. Abdülaziz, Abdullah b. Suud, Türkî b. Abdullah ve Faysal b. Türkî zamanında kadılık yapmıştır. Hamd b. Hüseyin öğrencilik döneminde ölmüş, Haşan b. Hüseyin, Türkî b. Abdullah döneminde Riyad’da kadılık yapmış, Abdurrahman b. Hüseyin Türkî ve Faysal zamanında kadılık yapmış, Abdülmelik b. Hüseyin ise Faysal zamanında kadılık yapmıştır.^[159]

Abdullah, Muhammed b. Abdulvehhab’m ikinci çocuğu, büyük kardeşi Hüseyin b. Muhammed b. Abdulvehhab’m halefidir. Suud b. Abdülaziz 1218/18O3’te Mekke’ye girdiğinde Abdullah da yanında bulunuyordu. H.1232 yılında İbrahim Paşa Der’iyye’yi kuşattığında Mısır ordusuna karşı savaşmıştır.^[160] İbrahim Paşa Der’iyye’yi istila edip Suud ve İbn Abdulvehhab ailesini Mısır’a götürdüğünde, Abdullah da bu kişilerin arasında bulunuyordu. Uzun müddet Mısır’da kaldı ve orada öldü. Süleyman ve Abdurrahman isimli iki oğlu vardı. Bunlardan Süleyman Der’iyye savaşı esnasında öldürülmüştür.^{[161] [162]} Süleyman Der’iyye kadısı idi. Ayrıca Suud zamanında Mekke emirliği de yapmıştır. “Mecmûatu’t-Tevhid” adlı eseri o yazmıştır. Abdullah’ın diğer oğlu Abdurrahman ise babasıyla birlikte Mısır’a götürülmüş, orada yaşayıp Ezher Üniversitesinde okumuştur. 1274/1858’de Mısır’da ölmüştür.^[163]

İbn Abdulvehhab’m bir diğer oğlu Ali, fakih ve müfessir idi. Zühd ve takvasından dolayı kadılığı reddetmiştir. Onun Muhammed haricindeki çocukları küçük yaşta ölmüşlerdir.^[164]

Haşan b. Muhammed b. Abdulvehhab’m dört oğlu vardı. Ali, Abdurrahman, Haşan ve Abdülmelik. Bunlardan Abdurrahman b. Haşan meşhur bir alim ve “Fethu’l- Mecîd” adlı eserin müellifidir. Muhammed b. Abdulvehhab’m diğer oğullan İbrahim ve Abdülaziz ise kadılık yapmamışlardır.^[165]

III. MUHAMMED B. ABDULVEHHAB’IN ESERLERİ

Muhammed b. Abdulvehhab, alimlere ve emirlere mektuplar göndermek, yönetim işleriyle meşgul olmak, irşad için dersler vermek gibi faaliyetlerde bulunurken, bir taraftan da bir çok eser telif etmiştir.^[166] O, Fıkıh, Tefsir, Hadis, Siyer-i Nebi, Akide gibi bir çok sahada eser telif etmiş olmakla birlikte, yazdığı eserlerin ağırlık noktasını tevhid konusu oluşturmuştur. Yazmış olduğu eserlerinde ve göndermiş olduğu mektuplarında en çok işlediği konu tevhid’dir. Tevhid konusunu Kitâbu’t-Tevhîd, Keşfu-ş-Şubuhât, Mesâilu’l-Câhiliyye, MüfîduT-Müstefîd, Tefsîru Kelimetu’t-Tevhid gibi eserlerinde müstakil olarak işlemekle birlikte, aynı zamanda “er-Resâilu’ş-Şahsiyye” diye bilinen çevre beldelere göndermiş olduğu mektuplarında da bu konuyu işlemiştir. Çevre beldelerde yaşayan alimler ve yöneticilere gönderilen bu mektuplarda îbn Abdulvehhab, bazen tevhid konusundaki görüşlerini açıklarken, bazen de bu mektupları soru-cevap şeklinde kaleme almıştır.

Davetinin özü usûlu’d-dîn olan bir kişinin tevhid konusunu bu kadar çok işlemiş olması gayet normaldir. Onun Tevhid, Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Siyer gibi işlediği konularla ilgili çeşitli büyüklükte bir çok kitabı, risalesi, şahsi mektupları, hutbeleri ve fetvaları mevcuttur. Eserlerinde kullandığı dil, basit, kolay ve sadedir. Zor ve edebi kelimeler kullanmamıştır. Cümleler genellikle kısa, ancak Arap Dili gramerine uygundur. Bununla birlikte o bütün eserlerinde aym üslubu kullanmamıştır. Yazılan konuya, amaca ve mektuplarını yazdığı kişiye göre üslubu farklılık göstermektedir. Örneğin, onun siyer-i nebi konusunda yazdığı eserdeki üslubuyla, fıkıh konusunda yazdığı eserdeki üslubu aynı değildir. Tevhid konusundaki eserlerinin tamamında bile aynı üslubu kullanmamıştır. Nitekim ikisi de tevhid konusunda olmalarına rağmen, 157

“Kitâbu’t-Tevhîd”in üslubu ile “Keşfu’ş-Şubuhâf’m üslubu tamamen farklıdır.

Muhammed b. Abdulvehhab’ın eserlerinden bir kısmı İngilizce, Fransızca, Urduca gibi çeşitli dillere çevrilmiş, bir kısım eserlerinin de bir çok şerhi yapılmıştır. Özellikle, onun tevhid konusundaki temel görüşlerini ihtiva eden “Kitâbu’t-Tevhîd” adlı eserinin bir çok kimse tarafından şerhi yazılmıştır. îbn Abdulvehhab eserlerinde genellikle kendi görüşlerine ya hiç yer vermemiş, ya da çok az yer vermiştir. Genellikle Kur’ân-ı Kerim ayetleri ve hadisleri kullanmakla yetinmiştir.

1)   Kitâbu’t-Tevhîd

Kitabın tam adı, “Kitâbu’t-Tevhîd ellezî Hüve Hakkullâhi ale’l-Abîd”dir. Ancak bu kitap “Kitâbu’t-Tevhîd” diye meşhur olmuştur. îbn Gannâm’ın rivayetine göre, îbn Abdulvehhab bu eseri Hureymilâ’daki ikameti esnasında telif etmiştir. Torunu Abdurrahman b. Hasan’a göre ise o bu kitabı Basra şehrinde yazmıştır. Bu kitap ibn Abdulvehhab’ın en meşhur eseridir. Eserde tevhidin hakikati ve sınırları, şirk ve şirke yol açan istiâze, istiğâse, tevessül, Allah’tan başkasına dua etmek, Allah’tan başkasına ^{[167] [168]} adak ve kurbanda bulunmak, sihir ve kehanet gibi konular ele alınıp işlenmektedir.^[169] Yine bu kitabın konuları arasında, şirke düşmekten korkulması gerektiği, Allah’tan başkasına yapılması caiz olmayan ibadet çeşitlerinden örnekler, kelime-i tevhidin manası ve onu telaffuz etmenin kişinin malını ve kanını korumadığı, Salih kimselerin kabirleri konusunda aşırıya kaçmak ve peygamberin bunu haram kıldığı, sihir ve çeşitleri, körü körüne taklit, dehr’e sövmek, kaderi inkar etmek gibi konular yer almaktadır.^[170]

Muhammed b. Abdulvehhab’m tevhid ile alakalı temel görüşlerini ihtiva eden Kitâbu’t-Tevhîd, bablara ayrılmış olup, her babın müstakil bir ismi bulunmaktadır. Eser iyi bir sistematiğe sahip olmayıp, bazı konular mükerrer olarak işlenmiştir. Kitabın hacmi çok büyük değildir. Bablar genellikle Kur’ân-ı Kerim’den bir veya birkaç ayetle başlar. Daha sonra konu ile alakalı hadisler sıralanır. Ayet ve hadislerden sonra ise, bunları te’yid eden sahabe ve tâbiûn sözlerine yer verilir. Bazen de îbn Teymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye • gibi müteahhirun alimlerinin görüşlerine yer verilir. İbn Abdulvehhab, çoğu babta kendi görüşlerine ya hiç yer vermemekte, ya da çok az yer vermektedir. Çoğunlukla babın en sonunda “ mesâil” başlığı altında özet açıklamaları yer almaktadır.

Kitâbu’t-Tevhîd’in değişik kütüphanelerde yazması bulunmaktadır. Ayrıca bu eser İngilizce, Fransızca, Almanca, Türkçe, Urduca gibi bir çok dünya diline tercüme edilmiştir.

Kitabın konuları son derece muhtasar tutulmuştur. Çoğu zaman ayetler bile tamamen yer almamış, bab’a başlık olacak kadarı yer almıştır. İbn Abdulvehhab bu kitapta değişik hadis kitaplarından aldığı yüz yirmi beş kadar hadis kullanmıştır. Bu hadisleri hangi kaynaklardan aldığını da çoğunlukla belirtmiştir.^[171]

Kitapta yer alan konuların muhtasar tutulması nedeniyle onun birçok şerhi yapılmıştır. Bu şerhlerin en meşhuru, îbn Abdulvehhab’m torunu Abdurrahman b. Haşan’a ait olan “FethuT-Mecîd Şerhu Kitâbi’t-Tevhîd”dir. Bir başka torunu

Süleyman b. Abdullah’a ait “Teysîri’l-Azîzi’l-Hamîd fî Şerh-i Kitâbi’t-Tevhîd” adlı bir şerh de bulunmaktadır. Bunların yanında Said b. Abdülaziz el-Cendûl’a ait “ed- Durru’n-Nazîd alâ Kitâbi’t-Tevhîd”, Abdurrahman b. Hasan’a ait “ Kurret-i Uyûni’l- Muvahhidîn”, Muhammed Salih el-Useymîn’e ait “el-Kavlu’l-Müfîd alâ Kitâbi’t- Tevhîd” adlı eserler Kitâbu’t-Tevhîd’in en meşhur şerhleri arasında yer almaktadırlar.

2)    Keşfu’ş-Şubuhât

Bu eserin ne zaman te’lif edildiği konusunda kaynaklarda bilgi verilmemektedir. Ancak üslubunun muarızlara cevap verici nitelikte olduğu göz önünde bulundurulursa, îbn Abdulvehhab’m davetine başlamasından sonra yazıldığı anlaşılmaktadır. Buna göre bu eserin, İbn Abdulvehhab’m Uyeyne’deki ikametinin son zamanlarında veya 162

Der’iyye’ye intikal ettikten hemen sonra yazılmış olması muhtemeldir.

Eser cedelî bir üslupla kaleme alınmıştır. İbn Abdulvehhab’m diğer eserlerine göre cümleleri daha uzundur. Bu cümlelerde genellikle şart edatları kullanılmıştır. Eserin muhtevası dar ve hacmi küçük olmasına rağmen, İbn Abdulvehhab’m muarızlarına karşı yazdığı en meşhur kitaplarından biridir.

“Keşfu’ş-Şubuhât” tevhidle alakalı bir kitaptır. Kitapta tevhidi bozan veli, gavs, kutub gibi inanışlara sahip olma, tevessül, şefaat, istiğâse gibi konular işlenmektedir. Bu tür inanışların tevhide aykırı olduğu Kur’ân-ı Kerim’den deliller gösterilerek savunulmaktadır.^{[172] [173]} İslamiyet gelmeden önceki müşriklerle şu andaki müşrikler arasındaki farklar, ibadet kapsamına giren fiiller, tevhidin en büyük farz olduğu kitapta yer alan diğer konulardır.

Muhammed b. Abdulvehhab bu kitapta, tevhîdu’l-ibâde’nin resulullah’la düşmanları arasındaki asıl ihtilaf konusu olduğunu savunur. Resulullah zamanındaki müşriklerin tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul ettiklerini, ancak bunun onları Müslüman kılmadığını, tevhîdu’l-ibâde’nin lâilâhe illallah’la aynı anlama geldiğini savunur.

Kitap, tevhidin kalp, lisan ve amelle olması gerektiği, bunlardan biri eksik olursa kişinin Müslüman olamayacağı konusu açıklanarak sona ermektedir.^[174]

Muhammed b. Abdulvehhab’ın tevhid konusundaki görüşlerini ihtiva eden ve onun en önemli eserlerinden biri sayılan bu kitabın hacmi gayet küçüktür. Bu kitapta diğer kitaplarında olduğu gibi, Kur’ân-ı Kerim ayetlerine çokça yer verilmekle birlikte, İbn Abdulvehhab’ın şahsi görüşleri de yer almaktadır. Kitabın birçok baskısı yapılmıştır.

3)    Müfîdu’l-Müstefîd fî Küfri Târiki’t-Tevhîd

Muhammed b. Abdulvehhab. bu kitabı h.1167 senesinde kardeşi Süleyman b. Abdulvehhab’a akide konusunda bir cevap ve reddiye olarak kaleme almıştır. Kardeşi Süleyman, İbn Abdulvehhab ile İbn Teymiyye arasında tekfir konusundaki farkı kaleme alan bir kitap yazmıştı. İşte “Müfîdu’l-Müstefîd” bu kitaba bir cevap olarak yazılmıştır. Üslubunun cedeli olması bakımından kitap “Keşfu’ş-Şubuhâf’a benzer. Ancak bu kitapta “Keşfiı’ş-Şubuhâf’taki gibi şart edatları kullanılmamıştır.^[175]

İbn Abdulvehhab tekfir konusunda İbn Teymiyye ile farklı görüşte değil, aynı görüşte olduğunu savunur. Bu konuda delil olarak İbn Teymiyye ve başka alimlerin görüşlerine yer verir. Ayrıca, amellerinde şirk belirtisi olan kişilerin tekfir edilmesi gerektiğini savunur.^{[176] [177] [178]}

4)    el-Usûlü’s-Selâse ve Edilletuhâ

Bu kitap ibn Abdulvehhab’ın en küçük eseridir. Onun bu kitabı Der’iyye’ye göçmeden önce kaleme almış olması muhtemeldir. Ancak, İbn Bişr’e göre o Der’iyye’de halka Usûl-i din konusu anlatıyordu. Anlattıklarını da işte bu eserde 1 40 toplamıştır. Kitabın üslubu ve metodu onun bu görüşünü te’yid etmektedir.

Müellif usûl-i selâse’ye hadislerle değil de, üç mukaddimeyle başlamaktadır. Bu mukaddimelerin konularla irtibatlı olduğu anlaşılmaktadır.^[179]

Eserde işlenen üç konu, her insana rabbinin, dininin ve peygamberinin bilgisinin gerekli olduğudur.^[180] Daha sonra bu üç konu Kur’ân-ı Kerim’den delillerle açıklanır. Birinci konuda rabbin anlamı ve sadece ona yapılması gereken ibadet çeşitleri, ikinci konuda dinin mertebeleri ve her mertebenin rükünleri, üçüncü konuda ise Hz. Peygamber’in yaşamı özetle açıklanmaktadır. Bu üç konudan sonra ölümden sonra yeniden dirilme, tağutları inkar etmenin gerekliliği gibi konular hadislerden delillerle işlenmektedir.^[181]

5)    Kelimâtun fî Beyâni Şehâdetü en Lâilâhe illallah ve Beyânu’t-Tevhîd

Bu risale îbn Abdulvehhab’m akide konusunda yazmış olduğu en eski eseridir. Eserde tevhid’in önemi, bütün peygamberlerin yalnızca Allah’a ibadet etmeye davet için gönderildikleri, “ilah” kelimesinin mabud anlamına geldiği, ibadet çeşitleri gibi konular işlenmektedir. Ayrıca, îbn Abdulvehhab’m diğer birçok eserinde ele aldığı, ilk müşriklerin tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul ettikleri, zamanımız müşriklerinin onlardan daha müşrik oldukları, şirke düşmekten korkmak gerektiği gibi konular da işlenmektedir.^{[182] [183]}

6)      Kelimâtun fî Ma’rifeti Şehâdetü en Lâilâhe illallah ve Enne Muhammeden Resulullah

Bu küçük risalenin başında îbn Abdulvehhab, kalbinden samimi olarak Lâilâhe illallah diyenin cennete gireceği hadisini ele alır. Bu sözü söylemenin yeterli olmadığını, onun gereğince amel etmek gerektiğini açıklar. Daha sonra Hz.

173

Muhammed’in peygamberliğine dair akli ve nakli delilleri zikreder.

7)   el-Kavâidu’l-Erbaa

Bu kitapta tevhid’le alakalı bazı konular dört kaide adı altında ele alınıp işlenmiştir. Bu dört kaide şunlardır: a) Resulullah’m savaştığı cahiliye Arapları tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul edip, Allah’ın yaratıcı, rızık verici ve müdebbir olduğunu kabul ediyorlardı. Ancak bu onları İslam’a sokmadı, b) Cahiliye müşrikleri putlara, Allah’a yakınlaştırmaları için ve şefaatlerini umarak ibadet ediyorlardı, c) Resulullah, meleklere, peygamberlere, Salih kişilere ibadet eden bu müşriklerle aralarında fark gözetmeksizin savaşmıştır. Bu müşriklerle ağaçlara, taşlara, güneş ve aya tapanlar arasında hiçbir fark yoktur, hepsi müşriktirler, d) Zamanımız müşrikleri cahiliye müşriklerinden daha aşındırlar. Çünkü cahiliye müşrikleri sadece rahattayken şirk koşuyorlardı. Zamanımız müşrikleri ise, hem rahattayken, hem de sıkıntılı anlarında şirk koşmaktadırlar.^[184]

ibn Abdulvehhab, bu dört meseleyi Kur’ân-ı Kerim ayetlerinden deliller göstererek açıklar. Bu eser “Mecmûatu’t-Tevhîd” isimli kitabın içinde basılmıştır.

8)    el-Mesâilu’l-Hams el-Vâcibu Ma’rifetuhâ

Bu küçük risalede yer alan konular, İbn Abdulvehhab’ın diğer eserlerinde yer alan konulardır. Risale mukaddimesiz şu meseleyi açıklamaktadır: Şirkten sakındırmak resulullah’m nübüvvetinin ilk meselesidir. Şirkten sakındırmak yalnızca Allah’a ibadet etmek gerektiği anlamına gelir. Bu iki meseleyi kabul eden kişinin müşriklerden nefret edip, tevhid ehlini sevmesi gerekir. Her müslümamn Allah’ın resulünü şirkten sakındırdığını bilmesi ve buna göre amel etmesi gerekir. Her müslümamn Kur’an’da yer alan her şeye iman etmesi gereklidir. Kim onda yer alan herhangi bir şeyi inkar ederse o kafirdir.^[185]

9)    Tefsîru Kelimetu’t-Tevhîd

İbn Abdulvehhab bu eserde, kelime-i tevhidin Allah’tan başkasına ibadet etmeyip, yalnız Allah’a ibadet etmek anlamına geldiğini iddia etmektedir. Ayrıca diğer eserlerinde bahsettiği, “ilah” kelimesinin mabud anlamına geldiği iddiasını tekrarlamaktadır. Cahiliye müşriklerinin şefaatlerini umarak putlara ibadet ettiği, onların şirkinin zamanımız müşriklerinin şirkinden daha hafif olduğu bu eserde 176

tekrarlanan konular arasındadır.

10)    Kısasu’l-Enbiyâ

Bu eser isminde geçtiği gibi sadece peygamberlerin kıssalarım anlatmamakta, İslamiyet geldikten sonra çeşitli zamanlarda gerçekleşen hadiselerden de bahsetmektedir. Eserde, Hz. Adem’den sonra aşırılığa kaçanlardan, Hz. Nuh’un ve diğer peygamberlerin şirkin yaygınlaşması üzerine gönderilmesinden, Hz. İbrahim’den, Arap Yarımadası’na puta tapıcılığın girmesinden, Hz. Peygamber’in doğumundan vefatına kadar gerçekleşen bazı olaylardan, kelime-i şehadeti söylemenin kişinin kanını ve malını haram kılmayacağından ve buna benzer konulardan bahsedilmektedir.^{[186] [187]}

11)    Mesâilu’l-Câhiliyye

Bu kitabın orjinal adı, “el-Mesâilu’ İleti Hâlefe fîhâ Resulullah Ehle’l- Câhiliyye”dir. Kitapta, Hz. Muhammed’in cahiliye toplumunun inançlarına karşı mücadelesi anlatılmaktadır.

Kitap, Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce ehl-i kitab’ın ve Arap müşriklerinin arasında yaygın olan, ancak İslam’ın reddetmiş olduğu yüz yirmi dokuz meseleyi açıklamaktadır.^[188] Eserde Salih kimselere dua etmek, taklit, fasık alime veya cahil âbide uymak, sihir, Allah’ın isim ve sıfatlarında ilhad, şirk, dehre sövmek, şefaatin yanlış anlaşılması, Salih kimselerin kabirlerini mescit kılmak, kabirlerde ışık yakmak, kabirleri bayram yeri kılıp, oralarda kurban ve adak kesmek gibi konular ele alınıp işlenmektedir.

Bu eser üslup ve muhteva bakımından İbn Abdulvehhab’m diğer eserlerinden farklı değildir. Onun diğer birçok eserinde işlemiş olduğu konuları bu eserinde tekrar ele aldığı görülmektedir. Konular işlenirken, ilk önce konu ile alakalı ayet ve hadisler zikredilmekte, daha sonra da meselenin tafsilatına geçilmektedir. Bu kitap Mahmud Şükrî el-Âlûsî tarafından genişletilerek basılmıştır.

12)    Muhtasaru Sîreti’r-Resûl

Bu eser hacim olarak küçük olmakla beraber muhteva olarak geniştir. îbn Abdulvehhab, bu eserine kaynak olarak îbn Hişam’m siyeri ile muhtelif hadis kitaplarını kullanmıştır.

Bu eserin üslubu hikayeci tarzdadır ve kolaydır. Olaylar oluş yıllarına göre kronolojik olarak sıralanmışlardır. Kitap, Hz. Peygamber’in nesebi ile başlayıp, fil hadisesi, Hz. Peygamber’in ailesi ve yaşamı ile devam eder. Ayrıca cahiliye dönemi puta tapıcılığından, Kureyş’in risaletten önce kabeyi inşa etmesinden de bahsedilmektedir. Eserin devamında, Hz.               Peygamber’in ölümüne kadarki

1 peygamberlik dönemi işklenmektedir.

Eserde sadece Hz. Peygamber döneminde gerçekleşen olaylar işlenmemiştir. Onun vefatından sonra meydana gelen ridde olayları, kurulan İslam devletleri, Abbasi devletinin kuruluşu, Hadis ve Megazi kitaplarının tedvini gibi konular da işlenmiştir. Ayrıca îbn Abdulvehhab bu eserde İslam tarihinde gerçekleşen olayları zikretmekle yetinmemiş, bazı hükümler de çıkarmıştır.

13)   Muhtasaru Zâdu’I-Meâd

Bu eser, İbn Kayyım el-Cevziyye’nin “Zâdu’I-Meâd fî Hedyi Hayri’l-İbâd” adlı eserinin muhtasarıdır. Kitap, “Muhtasaru Hedyu’n-Nebevî” şeklinde de isimiendirilmektedir. Bu eserde Hz. Muhammed’in doğumundan vefatına kadarki yaşamı, genel ve özel tasarrufları anlatılmaktadır.

Eser, h,1391’de Beyrut’ta “Muhtasaru Zâdu’I-Meâd” ismiyle basılmıştır. H. 1197 senesinde de Muhammed b. Seyf b. Hamîs tarafından “Muhtasaru Hedyu’n- Nebevî” ismiyle yeniden şerh edilmiştir. ^[189]

îbn Abdulvehhab esere Allah’ın Hz. Muhammed’i peygamber olarak seçmesini anlattığı bir mukaddimeyle başlar. Daha sonra onun tüm yaratılmışlardan üstün oluşunu, abdest, namaz, zekat, sadaka, oruç, hac, selam, yemek adabı gibi konulardaki yaşantısını ele alır. Ayrıca resulullah’m gazveleri, yaptığı savaşlar bablar halinde işlenmektedir.^{[190] [191] [192]}

14)   et-Tefsîru alâ Ba’di Suveri’l-Kur’an

Bu eserde Muhammed b. Abdulvehhab’ın tefsir ettiği bazı Kur’an-ı Kerim sureleri yer almaktadır. Bu sureler tefsir edilirken her ayetten onlarca hüküm çıkarıldığı görülmektedir.

Eserin mukaddimesinde Fatiha suresinin tefsiri yer almaktadır. İbn Abdulvehhab fatiha suresinin tefsirini Uyeyne’deki ikameti esnasında Der’iyye emirinin oğlu Abdülaziz b. Muhammed b. Suud’un isteği üzerine yazmıştır. Fatiha suresinin tefsiri bu eserde yer alan diğer surelerin tefsirlerinden daha tafsilatlıdır. İbn Abdulvehhab’ın tefsir yaparken metodu, ayetlerde yer alan kelimeleri açıklayıp, onlardan “mesâil” adlı hükümler çıkarmaktır. Bazen bir ayeti bir başka ayetle veya hadislerle açıklama yoluna gider. Bazen de ayetin delalet ettiği hükmü çıkarmakla yetinir. Onun bu 181 tefsirlerden çoğunu öğrencilerine ders verdiği sırada yaptığı anlaşılmaktadır.

15)   Usûlü’l-îmân

Kaynaklar bu eserin ne zaman telif edildiği konusunda bilgi vermemekle birlikte, konusu göz önünde bulundurulduğunda, İbn Abdulvehhab’ın davetinin ilk dönemlerinde yazıldığı anlaşılmaktadır. Bablanndaki bazı yönlerden Kitâbu’t- Tevhîd’e benzemektedir. Eser bablara ayrılmış olup, her babta müstakil bir başlık altında konular işlenmektedir. Bu eserde ayetlere çok az yer verilmiş, daha çok 182 hadisler kullanılmıştır.

Müellif esere Allah’ın isim ve sıfatları konusundaki hadislerle başlar. Daha sonra iman ve kader konularındaki hadisler sıralanır. Ayrıca meleklere iman, Kur’an’a sarılmak gerektiği, başka kutsal kitap okumanın sakıncaları, peygamber’in ümmeti üzerindeki hakları, ilim öğrenmenin gerekli oluşu gibi konular bu eserde işlenen diğer ı

konulardır.

16)    Kitâbu Fadlu’l-İslâm

Bu eserin konuları göz önünde bulundurulduğunda îbn Abdulvehhab’m davetinin ilk dönemlerinde kaleme alındığı anlaşılır. Konuların sıralanışı ve işlenişi bakımından “Usûlü’1-îmân” adlı kitaba benzer. Ancak hacim olarak bu eserden daha küçüktür. Eserde, İslam dini diğer dinlerden üstün olduğu için kişinin İslam’a uyması gerektiği, resulullah’m sünnetine uymanın gerekliliği , bid’atlerin şirkten sonra en büyük tehlikelerden biri olduğu, bid’atler için edilen tevbenin kabul edilmediği, şirk ve çeşitleri, İslam dinine girmiş olan bid’atler gibi konular işlenmektedir.

17)    Kitâbu’I-Kebâir

Bu eserin konularına bakıldığında Der’iyye’de kaleme alınmış olduğu anlaşılmaktadır. Konu başlıkları, hadislerin açıklanmayışı ve hüküm çıkarma metodu bakımından “Usûlü’1-îmân” adlı esere benzemektedir.^{[193] [194] [195] [196]}

Eserde büyük günahların çeşitleri bablar halinde açıklanmaktadır. Her babta günahlar ayet ve hadislerle açıklanır. İbn Abdulvehhab’m şahsi yorumları ise çok az yer almaktadır.^[197]

Bu eserde kibir, riya, yalan, cimrilik, haset, müslümana su-i zanda bulunmak, yöneticilerin yönetilenler ve yönetilenlerin yöneticiler üzerindeki hakları, İslam kardeşliği, müslümanın müslüman üzerindeki hakları gibi konular ele alınıp işlenmektedir.

18)   Nasîhatu’l-Müslimîn

Eserin konuları genel olarak “Kitâbu’l-Kebâiri’e benzemektedir. Muhtemelen Der’iyye’de kaleme alınmıştır. “Kitâbu’l-Kebâiri’den hacim olarak daha büyük ve konu olarak dâ farklıdır.^{[198] [199]}

Bu eserde İslam dinini açıklayan birçok hadise yer verilmektedir. Konular hadisler serdedilerek açıklanmakta, şahsi görüşe çok az yer verilmektedir. Eserde selamlaşma, musâfaha, mizah, isim çağırma, kabile asabiyeti ve riya gibi konular yer almaktadır.

19)    Fedâilu’l-Kur’ân

Bu eser “Fadlu’l-îslâm” adlı esere benzemektedir. Eserde genellikle Kur’an-ı Kerim’le ilgili kavramlar yer almaktadır. Kur’an’m tilaveti, öğrenilmesi, öğretilmesi, müteşabihlere tabi olma, müteşabihler konusunda görüş belirtme, bu konuda insanların ihtilafa düşmesi, Kur’an’ı name ile okuma gibi konular eserin belli başlı konuları arasında yer almaktadır.^[200]

20)    el-Ehâdis fî’I-Fiten ve’I-Havâdis

Hz. Peygamber’in kendisinden sonra ve ahir zamanda ortaya çıkacak olan olaylar, fitneler ve kıyamet alametleri ile ilgili hadislerinin yer aldığı bir hadis mecmuasıdır.

21)    Mecmûu’I-Hadîs alâ Ebvâbi’l-Fıkh

Eserde genel olarak fıkıh kitaplarında yer alan konular bulunmaktadır. Hanbeli fıkhı ile alakalı yeni ve orjinal görüşlerin yer almadığı eser, Muhammed b. Suud Üniversitesi tarafından neşredilmiştir.

22)    Âdâbu’l-Meşyi ile’s-Salât

ibn Abdulvehhab’m diğer eserlerine göre gayet kısa olan, fıkıh ile alakalı bir eserdir. Kitabın şer’i konularda öğrencilere ders vermek amacıyla kaleme alınmış olması muhtemeldir. Bu yüzden de ne Hanbeli mezhebinin, ne de bir başka mezhebin görüşlerine bu eserde yer verilmemektedir.^{[201] [202] [203]}

Kitabın ismi namaza yönelmekle alakalı olmakla birlikte, namazla alakalı bütün meseleleri ihtiva etmektedir. Ayrıca eserin konuları sadece namaz ile sınırlı değildir. Namaz dışında zekat, sadaka, oruç gibi ibadetler bu eserde işlenen konular arasında yer almaktadır.

23)    İbtâlu Vakfu’l-Cenf ve’l-İsm

Bu eserde îbn Abdulvehhab, kendisi ile muarızları arasında ihtilaflı meselelerden biri olan vakıf konusuna değinmiştir. Muarızları onun vakfın haramlığma hükmettiğini iddia ediyorlardı. O ise bu eserde bütün vakıf çeşitlerine değil, kişinin şer’i taksimata uymayıp kendi hevasına göre malını taksim etmesi gibi haram olan vakıflara karşı 192 olduğunu belirtmektedir.

24)    Ahkâmu’s-Salât

Namazla alakalı olarak kaleme alınmış gayet kısa bir risaledir. Abdestin farzları, abdesti bozan şeyler, namazın şartları ve rükünleri, namazı bozan şeyler bu eserde işlenen belli başlı konulardır.

25)    Muhtasaru’l-İnsâf ve’ş-Şerhu’l-Kebîr

Bu eser îbn Abdulvehhab’ın en hacimli eseridir. Bu eserde Hanbeli fıkhına dair meseleler ele alınmıştır. Bu eser, Ali b. Süleyman el-Merdâvî’nin “el-İnsâf” adlı eseriyle, Abdurrahman b. Ömer îbn Kudâme’nin “eş-Şerhu’l-Kebîr” adlı eserinin muhtasarıdır. Bu iki eser ise, îbn Kudâme’nin “el-Muqnî” adlı eserinin şerhleridir.

îbn Abdulvehhab bu eserinde “el-însâf” adlı eserden daha çok “eş-Şerhu’l- Kebîr” adlı esere yer vermiştir. Eser metod olarak, her fasılda belirli bir problemin ele 193 alındığı fasıllara ayrılmıştır.

26)    Sittetü Mevâzıa Mine’s-Sîre

Bu eserde Hz. Peygamber’in siretinden altı olay açıklatmaktadır. Bunlar; Vahyin nüzulünün başlaması, tevhid öğretisi ile küfrü reddetme, garânik hadisesi, Ebu Talib’in vefatı, hicret olayı ve Hz. Muhammed’in vefatından sonra gerçekleşen irtidat olaylarıdır.^[204]

27)    Hutabu’ş-Şeyh

Muhammed b. Abdulvehhab’a nisbet edilen, bazıları Cuma, bazıları ise bayram günlerine ait olan, neşredilmiş hutbelerdir. Hutbeler ve hutbeleri oluşturan cümleler gayet kısadır. Bu hutbelerin sonunda îbn Abdulvehhab’m yöneticilere övgüde bulunmadığı görülmektedir. Çünkü ona göre bu iş bid’at idi.^[205]

28)    Fetâva’ş-Şeyh

îbn Abdulvehhab’a ait fetvalardır. Ona ait birçok konuda fetva mevcuttur. Bu eserde yer alan fetvalar, genellikle usûlü’d-din ile alakalı fetvalardır. Çok nadir olarak furu’ ile alakalı fetvalara da yer verilmektedir. Eserde yer alan fetvalar gayet kısadır.^[206]

29)    er-Resâilu’ş-Şahsiyye

Muhammed b. Abdulvehhab’m çeşitli amaçlarla değişik bölgelere ve kimselere göndermiş olduğu mektupları, Muhammed Biltâcî, Seyyid Haccâb ve Abdülaziz b. Zeyd er-Rûmî tarafından bir araya getirilerek “ Müellefâtü’ş-Şeyh el-îmâm Muhammed b. Abdulvehhab” adıyla Muhammed b. Suud Üniversitesi tarafından basılan Muhammed b. Abdulvehhab külliyatı içerisinde yer almaktadır.

İbn Abdulvehhab bu mektuplardan bir kısmını belirli bir isme, bir kısmını da belirli bir bölge halkına göndermiştir. Mektupların çoğunun öğrencilerine gönderildiği anlaşılmaktadır. Ancak kabile reislerine, belde emirlerine yazılmış olan mektuplar da mevcuttur.

Bu mektuplarda İbn Abdulvehhab’m üslubu, mektubun gönderildiği kişiye ve işlenen konuya göre değişmektedir. Bu mektuplardan bir kısmı şunlardır:

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan bu mektubun ulaştığı kimseye

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Şeyh Fâzıl Ebû Mezîd’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Mekke Şerifi Ahmed b. Said’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Sedir, el-Veşm ve el-Kasîm bilginlerine

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Bağdat alimlerinden Abdurrahman b. Abdullah es-Süveydî’ye

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Abdullah b. Muhammed b. Abdullatif e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Mekke Şerifi Galib b. Said’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Abdullah b. Sehîm’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Muhammed b. Abbâd kardeşe

•        Vakıfa izin verme olayı hakkında bir mektup

® Riyad halkına mektup

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Abdullah b. İsa ve oğlu Abdulvehhab’a

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Ahmed b. Muhammed b. Süveylim’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Abdurrahman b. Rebîa’ya

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Ahmed b. Abdulkerim’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Ahmed b. İbrahim’e

•        Muhammed b. Abdulvehhab’dan Ahmed b. Yahya’ya

107

•        Uyeyne halkına mektup

30)-İbn Abdulvehhab’a nisbet edilen diğer kitaplar

Bu eserlerin dışında bazı kaynakların Muhammed b. Abdulvehhab’a nisbet ettikleri bazı eserler mevcuttur. Bu eserleri bir kısmı ona ait değilken, bir kısmı ise eserlerinden bir bölümdür.

Bu eserlerden biri “Risâletün fî Mebhasi’l-İctihâd ve’t-Taklîd” adlı eserdir. Ancak ona nisbet edilen bu eserin İbn Kayyım el-Cevziyye’ye ait “İ’lâmu’I- Muvakkıîn” adlı eserden bir bölüm olduğu anlaşılmaktadır. Ona nisbet edilen bir diğer eser, “er-Risâletü’l-Medeniyye fî Marifeti Behâi’l-îlâhiyye”dir. Ancak bu eserin Abdülaziz b. Muhammed b. Suud’un Haremeyn alimlerine davetin ilkelerini açıklamak için gönderdiği bir mektup olduğu anlaşılmıştır. Ona nisbet edilen “el-

1 QR

Cevheru’l-Mudîe” adlı eser ise “Keşfu’ş-Şubuhât adlı eserin bir bölümüdür.

¹⁹⁷       A. Vehbi Ecer, Tarihte Vehhabi Hargketi ve Etkileri, Ankara 2001, s.59-61

¹⁹⁸       el-Useymîn, a.g.e., s. 110-111

İkinci Bölüm

VEHHABİLİĞİN TEMEL PRENSİPLERİ

Vehhabi ismi akaid’de Muhammed b. Abdulvehhab’a tabi olanlara verilmekle birlikte, Necid bölgesinde onun daveti üzerine kurulmuş olan devlet de bu isimle adlandırılmaktadır.^[207] Muhammed b. Abdulvehhab’m kurmuş olduğu mezhebe babasının adına nisbetle “Vehhabilik” denilmiştir.^{[208] [209] [210]}

Vehhabi ismi kurucusunun hayatmda muhalifleri tarafından verilmiştir. ibn Abdulvehhab’m Necid bölgesindeki muarızlan vehhabi ismini kullanan ilk kimselerdir. Muhaliflerinin bu ismi vermesinin nedeni, onun davetinin yeni bir din veya mezhep 202 olduğu iddiasıyla insanları onun davetinden uzaklaştırmaktır.

Bununla birlikte Vehhabiler, kendilerine “Muvahhidûn” derler ve kendilerini îbn Teymiyye’nin açıkladığı şekilde Ahmed b. Hanbel’in mezhebini devam ettiren Sünniler olarak görürler.^[211] Nitekim onlar; “Biz itikatta selef, amelde de Hanbeli mezhebindeniz. Esasen Ahmed b. Hanbel itikat konusunda selef mezhebinin nassçı(eseriyye) kolunu temsil eder, onun amelde de yolu budur. Binaenaleyh biz itikatta ve amelde Hanbeli’yiz. Vehhabi diye bir şey yoktur. Muhammed b. Abdulvehhab, ilmen ve fiilen bu mezhebi yenileyen bir şeyhülislam olmaktan başka bir şey değildir” derler. Ancak onların amelde ve itikatta yeni birtakım esaslar kabul ettikleri, taassupta kan dökecek kadar ifrata vardıkları, fikir ve vicdan hürriyeti tanımadıkları, birçok konuda Ahmed b. Hanbel ve İbn Teymiyye’den ayrıldıkları görülmektedir.^[212] Bu yüzden Muhammed b. Abdulvehhab’m daveti ve ortaya atığı fikirleri müstakil bir mezhep olarak kabul edilmiş, bu mezhebe de babasının adına nisbetle “Vehhabilik” ismi verilmiştir.

Muhammed b. Abdulvehhab’a ve onun davetine tabi olanlar ise, Vehhabi ismini reddetmekte, bu ismi kendileri için kullanmamaktadırlar. Genel olarak kendileri için, tevhid ehli anlamındaki “Muvahhidûn” ismini kullanırlar.

Ancak kendilerini “Müslümanlar”, davetlerini “İslam Dini”; bazen de “Da’vetu’t- Tevhîd”, “Da’vetu’s-Selefiyye” veya sadece “Da’vet” olarak adlandırdıkları da * 9 görülmektedir.

Vehhabiliğe Türk tarihinde haricilik hareketi olarak bakılmış ve harici olarak isimlendirilmiştir. Davranışlarındaki sertlik, imanlarındaki taassup ve kendi inanışlarında olmayanları küfürle itham etme bakımından VehhabilikTe Haricilik arasında benzerlikler bulunmaktadır. Bunun yanında bu davete karşı çıkanlar onlara 207 “bid’atçiler” ve “mülhidler” gibi isimler de vermişlerdir.

Vehhabiler ise, kendilerinin mülhid ve harici oldukları iddialarına karşı çıkarak, bunların ithamlardan ibaret olduğunu ispatlamak için haricilerle kendi aralarındaki farkları sayan çalışmalar ortaya koymuşlardır. Onlara göre bu hareket, isminden başka bir şey kalmamış İslam’ın, sünnetin ve tevhid akidesinin ihyasıdır. Kendileri ise selef-i salihin’in yolunu takip etmektedirler. Ayrıca usul-i din’de ehl-i sünnet ve’l-cemaat’e, amelde ve fıkıhta Ahmed b. Hanbel’in mezhebine mensup olduklarını iddia etmektedirler.

Günümüzde Vehhabiler, reformcular, modemistler ve yenilikçiler olarak vasıflandırılmaktadırlar. Muhammed b. Abdulvehhab’m ortaya sürdüğü prensipler incelendiğinde, İbn Teymiyye tarafından ta’dil edilen Hanbeliliğin, Hariciliğin ve Zâhiriliğin izleri görülmektedir. Vehhabilere göre inançta bir mezhebe bağlılık yasaktır, içtihat kapısı kapanmamıştır. İcma’ı ve akla dayalı istihsan ve benzeri şeyleri reddeden Vehhabiler, dini meselelerin hallinde akla yer vermemek, İslam’ın kaynaklarını sadece Kur’an’ın ve Sünnet’in zahirlerinde görmek, kendi inançlarında olmayan Müslümanları kafir saymak gibi anlayışları ile İslam dinine hususi bir mana ve mahiyet vermişlerdir.^{[213] [214] [215] [216]}

Muhammed b. Abdulvehhab ve taraftarları ile onlara muhalif olanlar arasındaki ihtilaf konuları genel olarak şunlardır: Tevhid ve tevhid’le alakalı meseleler, kabir ziyaretleri ve kabirler üzerine bina yapmak, bid’at, şirk ve tekfir, ictihad ve taklit. Bunların dışında emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker, şefaat ve tevessül gibi konular da ihtilaflı meseleler arasında yer almaktadır.

Vehhabilerin üzerinde daha fazla durdukları konular göz önünde bulundurulursa Vebhabiliğin temel prensiplerini beş bölüm halinde incelemek yerinde olacaktır. Bu beş temel prensip şunlardır: Tevhid, Şirk ve Küfür, Bid’at, Şefaat ve Tevessül.

I. TEVHİD

A.    Kavram ve Istılah Olarak Tevhid

Sözlükte birlemek, bir kılmak, bir şeyin bir olduğuna hükmetmek^[217] anlamlarına gelen tevhid, Arapça’da “VHD” kökünden tef il babında mastardır. Mastar kipinde kelimeye Kur’an’da rastlanmadığı gibi, “vhd” kelimesi Kur’an’da fiil olarak da hiç kullanılmamıştır. Allah’ın birliği Kur’an’da “vâhid, ehad” sıfatlarıyla veya daha başka tarzlarda açıklanmıştır.^{[218] [219] [220] [221]}

Bir ıstılah olarak tevhid, Allah’u Teâlâ’nm zatını, akılların tasavvur edebileceği, zihinlerin ve fikirlerin canlandırabileceği her şeyden uzak tutmaktır. Tevhid Allah’ı rab ve ilah olarak tanımak, onun birliğini ikrar etmek ve her çeşit ortağı ondan nefyetmekle 211 gerçekleşebilir.

El-Cürcânî (0.816/ 1413) tevhid’i; “Zât-ı ilâhî’yi, düşünce ve anlayışta tasavvur edilebilen, vehim ve zihinlerde tahayyül olunabilen her şeyden tecrit etmektir” şeklinde tarif eder. Tevhid’in bir başka tarifi ise şöyledir. “Tevhid, Allah’ın zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir olduğuna inanmak, yani Allah’tan ortak, benzer ve zıtları nefyetmektir”. îtikat açısından böyle tarif edilen tevhid, ameli bakımdan ise, ibadeti sadece Allah’a has kılmak²’², yani Allah’tan başkasına ibadet etmeyip, yalnızca Allah’a ibadet etmek anlamına gelmektedir.

Tevhid ilmi selef metoduyla îslam akaidinden bahseden bir ilimdir. Selef metodu ise teslimiyete dayanan bir iman metodudur. Buna göre Kur’an’da ve sahih hadislerde mevcut olan itikada müteallik hükümlere, bunlarda nasıl mevcut ise, aynen öylece inanılır. Bu itikadi hükümlerin hiçbiri reddedilmediği gibi, akim müdahalesiyle O 1 Q herhangi bir te’vile de tabi tutulamaz.

Allah’ın birliğinden bahseden ve çoğu Mekke’de nazil olan ayetler, doğrudan tevhid’i telkin edenler ve şirki reddedenler olmak üzere iki grupta mütalaa edilebilir. Daha çok vâhid, ehad kelimeleriyle doğrudan Allah’m birliğini ifade eden ayetler hadislerle de desteklenmiştir. Bunların dışında Kütüb-i Sitte’de Allah’ın isimlerinden biri olarak yer alan “vitr” (tek) kelimesi, Kur’an’da ve hadiste Allah’a nisbet edilmiş bulunan “kâfi” ( yeten, kulunu bütün ihtiyaçlarını karşılayan) kelimesiyle, onun aşkın bir varlık olduğunu ifade eden “âlî”, “azîm”, “refî” gibi isimler Allah’ın birliğini doğrudan telkin eden terimlerdir.^{[222] [223] [224]}

“Tevhid” kelimesi bir ıstılah olarak îslam kültüründe aynı zamanda kelam ilminin bir müradifı olarak da kullanılmaktadır. Bunun sebebi, tevhidin bütün akaid meselelerinin esasını teşkil etmesi cihetiyle, Kelam ilminin en önemli, en meşhur konusu ve bir bakıma onun gayesi olmasıdır. Bundan dolayıdır ki, İslam dini “tevhid 215

dini “ olarak da adlandırılır. Çünkü onun esasını Allah’ın birliği teşkil eder.

Kısaca tevhidden maksat, Allah’ı birlemek, onu bir olarak kabul etmektir. Allah’ın birliğinden maksat, onun sayı yönünden bir olması değildir. Çünkü sayı yönünden bir olmak sadece Allah’a mahsus değildir ve bu anlamda benzeri bulunmayan her şeye “birdir” denebilir. Allah’ın birliğinden esas maksat, onun hiçbir suretle şerikinin olmaması, sahip olduğu müteâl, ezelî ve ebedî isim ve sıfatlarıyla hiçbir şeye benzememesi, benzeri ve zıddınm bulunmaması; aded, temekkün, teğayyur, zeval bulma, nihayet ve hududdan münezzeh, doğmamış ve doğurmamış olması; kısaca Kur’anTn ifadesiyle “hiçbir suretle denginin bulunmaması” dır. Dolayısıyla onun birliğini sayı yönünden anlatmak, onu gerçek manada ifade edemez. O, bütün birlerin kendisine muhtaç olduğu sayı üstü birdir.^[225]

B.    Selefîyye’nin Tevhid Anlayışı

Muhammed b. Abdulvehhab, Ahmed b. Hanbel, İbn Teymiyye ve İbn Kayyım el- Cevziyye gibi selef alimlerinin görüşlerini gerek itikadi meselelerde, gerekse ameli konularda benimsemiştir. Bu nedenle Vehhabiliğin tevhid konusundaki görüşlerine geçmeden önce selefiyye’nin tevhid anlayışının incelenmesi yerinde olacaktır.

Resulullah bir hadis-i şeriflerinde, ümmetinin yetmiş küsür fırkaya ayrılacağını, bunlardan ancak bir tanesinin kurtuluşa ereceğini, onların da kendisinin ve ashabının yolunu takip edenler olduğunu bildirmiştir. Diğer sahalarda olduğu gibi akaidde de Resulullah ve ashabının yolunu teslimiyet ve ihlas ile takip edenler selefiyye olmuştur. Tabiûn, mezhep imamları, büyük fukaha ve muhaddisler ile az da olsa seçkin bir zümrenin benimsediği selef metodu nakle mutlak bağlılığı şiar edinmiştir. Ayetlerde ve sahih sünnette varid olan her şeye, haberi sıfatlar ve müteşabihler dahil, teslimiyetle 11 O iman edilir. Ne teşbihe düşülür, ne de red veya te’vile gidilir.

Selefiyye iman esaslarıyla ilgili konularda ayet ve hadislerde yer alanlarla yetinip, bunları aynen kabul ederek, teşbih( Allah’ı yaratıklara benzetmek) ve tecsim( Allah’ı cisim sayma)’e düşmeyen, te’vil( bir başka manaya yorumlama) yoluna da gitmeyen ehl-i sünnet topluluğudur. Selefiyye’nin en belirgin özelliği akaid sahasında akla rol vermemek, ayet ve hadislerle yetinmek, müteşabihleri te’vil etmeden bunları bilmeyi Allah’a havale etmektir. Selefiyye’nin müteşabihler konusundaki görüşüne şöyle bir misal verilebilir: Cenâb-ı Hak bir ayet-i kerimede; “Allah’ın eli onların ellerinin üstündedir”^{[226] [227] [228]} buyurmaktadır. Selef bu ayeti şu şekilde değerlendirir: “ Allah’u Teâlâ ayette yed(el)’inin varlığını bildirmektedir. Allah’ın elinin olduğuna inanırız ve bu elden kastolunan manayı Allah’a havale ederiz. Bunu ancak Allah bilir der, mahiyeti üzerinde düşünmeyiz. Başka bir manaya da yorumlamayız ( te’vil, teşbih ve tecsim’e 220 yönelmeyiz). Bu konuda soru sormaktan da kaçınırız.

Selefiyye’nin bu şekilde inanıp, herhangi bir yoruma yer vermeden Kur’an ve sünnet nasslarının zahirlerine inanmalarının nedeni, te’vil peşine düşenlerin Kur’an-ı Kerim’de zemmedilmesidir.^[229] Eğer müteşabihlerin peşine düşüp, onları te’vil etmek caiz olsaydı, Kur’an’da bu tür kimseleri zemmeden ayetler yer almazdı. Ayrıca te’vil zanla varılan bir hükümdür ve zan ile hüküm vermek caiz değildir. Çünkü Allah’ü

Teâlâ’nın maksadının aksine hükmedip, delalete düşme ihtimali vardır. Bu yüzden en sağlıklı yol, müteşabihlerin zahirlerine inanıp, batınını tasdik etmek ve bunların anlaşılmasını Allah’a havale etmektir.

Eş’arilik ve Maturidilik gibi akaid sahasındaki mezhepler ortaya çıkıncaya kadar ehl-i sünnete mensup olan Müslümanların benimsemiş olduğu inanç selef inancı idi. Bu yüzden selefiyye Hz. Peygamber, Hulefâ-i Râşidîn, sahabe, tâbiûn ve tebe-i tâbiûn dönemlerindeki tavrı aynen benimsemiştir.

Selefiyye sadece kendi takip ettiği yolun Kur’an yolu olduğunu kabul eder. Kur’an-ı Kerim’de Allah yoluna ve İslam dinine davet etmenin metodu gösterilmiştir. Kur’an-ı Kerim’e göre irşad için tespit edilen yolun üç derecesi vardır: Hikmet, güzel öğüt ve cedel.^{[230] [231] [232] [233]}

Selef inancımn esasları şunlardır: Takdis: Allah’ı zatına ve ismine layık olmayan özelliklerden münezzeh kılmak, Tasdik: Kur’an ve sahih hadiste Allah ne şekilde vasıflanmış ise öylece kabul edip inanmak, Aczini itiraf etmek:Ayet ve hadislerdeki Allah’ın sıfatları ile ilgili haberleri anlayamayanların acizliklerini idrak ederek, “bunları ancak Allah bilir” demeleri gerekir, Sükût: Müteşabihler konusunda soru sormamak, İmsâk: Müteşabihler üzerinde dil ile yorum ( te’vil) yapmamak, Keff: Bu tip ayet ve hadislerin yorumu ile kalben dahi meşgul olmamak ve onlar hakkında düşünmemek, Ma’rifet ehlini teslim: Halkın, kendisinin bilmediği şeyleri Hz. Peygamber’in, sahabelerin ve mütehassıs alimlerin bilebileceklerini kabul etmeleri gerekir.

Selefiyye’nin mütekaddimîni akaid bahislerinde akla ve felsefi manada serbest bir tefekküre asla yer vermiyorlardı. Onlara göre nazar, tefekkür ve istidlal ancak nassın zahiri manası çerçevesinde olabilirdi. Hicri yedinci asırda vefat eden Hanbeli îbn Kudâme ( 0.620/ 1223) bile bir selefi olarak şöyle der. “ Peygamber’in haber verdiği ve ondan sahih olarak nakledilen her şeye iman etmemiz gerekir. Haber verilen şeyi duyularımızla idrak etsek de etmesek de onun hak ve gerçek olduğunu kabul ederiz.

Konunun, aklımızın erdiği veya eremeyip içyüzüne vâkıf olamadığı bir şey olması durumu değiştirmez”.

İbn Teymiyye ( 0.728/ 1328) gibi itikatta selefi olan müteahhirûn, akıl karşısındaki tutumlarım değiştirmişler ve akaid bahislerinde akla da önem vermişlerdir. Ona göre sarih akıl ile sahih nakil hiçbir zaman çatışmaz. Çatışmadığına göre te’vile de lüzum yoktur. Şayet akıl ile nakil arasında teâruz göze çarpıyorsa ya akıl sarih değil, ya da nakil sahih değildir. Bu duruma göre İbn Teymiyye selef akidesinin tabiri caizse felsefesini yapmaktadır.^{[234] [235]}

C.    Muhammed b. Abdulvehhab’a Göre Tevhid

Vehhabiliğin temel konusunu tevhid meselesi oluşturmaktadır. Muhammed b. Abdulvehhab selef akidesinin ve Hanbeli mezhebinin hakim olduğu Necid bölgesinde doğmuş, çocukluğu ve ilk gençliği bu ortamda geçmiştir. Babasından ve Necid’deki hocalarından Hanbeli fıkhını ve kültürünü almıştır. Necid dışına, Mekke, Medine ve Basra gibi şehirlere yapmış olduğu ilmi seyahatlerinde, başka mezheplere mensup alimlerden de ders almakla birlikte daha çok Hanbeli mezhebine mensup alimlerden ders almıştır. Görmüş olduğu bu dersler esnasında selef alimlerinden olan îbn Teymiyye ve îbn Kayyım el-Cevziyye’nin eserleriyle tanışmış, bu kitaplardan etkilenmiş ve bunlar büyük oranda onun fikri altyapısını oluşturmuştur.

îbn Abdulvehhab, gerek doğup büyüdüğü Necid coğrafyasında, gerekse ilmi seyahatleri esnasında İslam coğrafyasının değişik bölgelerinde bir çok bid’at ve şirk tezahürleriyle karşılaşmış, görmüş olduğu şeyler onu bir tecdid hareketine girişme ve İslam’ı bozuk akidelerden kurtarma fikrine götürmüştür. Bu nedenle onu en çok meşgul eden mesele tevhid konusu olmuştur. Bu konuda kendisine özellikle selef alimlerinden olan İbn Teymiyye’yi örnek almıştır.

Tevhid konusu Muhammed b. Abdulvehhab ve taraftarlarının meşgul olduğu en önemli meseledir. Bu yüzden muhalifleri ile aralarında özellikle tevhid konusunda ihtilaf meydana gelmiştir. îbn Abdulvehhab’a göre tevhid îslam dinidir. Peygamberlerin gönderilmesine, kitapların indirilmesine neden olan şey tevhid’in açıklanması ve gereğince amel edilmesidir.^{[236] [237]}

Muhammed b. Abdulvehhab akaidle ilgili meselelerde tamamen selef metodunu benimsemiştir. Özellikle selef metodunun temsilcileri olan Ahmed b. Hanbel, îbn Teymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye’nin eserlerinde takip ettikleri metodlan İbn Abdulvehhab da eserlerinde aynen takip etmiştir. Bu durum usûlu’d-dîn ile alakalı olarak yazmış olduğu Kitâbu’t-Tevhîd, Keşfu’ş-Şubuhât, Mesâilu’l-Câhiliyye gibi eserlerinde ve şahsi mektuplarında açıkça görülmektedir.

İbn Abdulvehhab akaidle ilgili telif etmiş olduğu eserlerinde, her şeyden önce Kur’an-ı Kerim ayetlerine ve hadislere yer vermekte, meseleleri bu şekilde açıklama yoluna gitmektedir. Eserlerinde ayet ve hadislerden sonra Ahmed b. Hanbel, İbn Teymiyye ve İbn Kayyım el-Cevziyye gibi selef alimlerinin görüşlerine yer vermekte, kendi görüşleri ya hiç yer almamakta, ya da çok az yer almaktadır.

Muhammed b. Abdulvehhab’m akide konusundaki görüşlerinin temelini tevhid meselesi oluşturmaktadır. Ona göre tevhid Hz. Muhammed’in getirmiş olduğu en büyük farzdır. Nitekim o, Keşfu’ş-Şubuhât adlı eserinde şöyle demektedir: “ Bil ki tevhid, peygamber’in getirmiş olduğu en büyük farzdır. Tevhid namaz, oruç, zekat ve hac’dan daha büyüktür ve daha önemlidir. Bu farzlardan birini inkar eden birisi kafir kabul 229 edilirken, nasıl olur da tevhidi inkar eden kişinin küfrüne hükmedilmez?”

îbn Abdulvehhab şefaat, tevessül, adak, kurban, Salih kimselere dua, istiğâse, kabir ziyaretleri, tevekkül gibi meseleleri tevhid kapsamında ele alıp değerlendirmekte, bunları ibadet olarak algılayıp, bunların Allah’tan başkasına yapılmalarını tevhid’e aykırı olarak görmektedir. Ona göre bütün peygamberlerin asıl gönderiliş amacı, tevhid’in hakikatini yerleştirmek ve insanları Allah’tan başka tâğutlara ibadet etmekten sakmdırmaktır. Peygamberler bunun için gönderilmiş olduğuna göre, tevhid bütün meselelerin aslıdır, dinin özüdür.

Muhammed b. Abdulvehhab’ın seyahatlerinde ve vermiş olduğu derslerde zihnini en çok meşgul eden mesele, İslam’ın direği olarak kabul ettiği tevhid konusudur. Ona göre İslam, İslam’ı kabul etmeyenlere karşı Lâilâhe illallah ile temeyyüz etmiştir. Tevhid konusuna verdikleri bu önemden dolayı o ve tabileri kendilerini “Muvahhidûn” (tevhid ehli) olarak isimlendirmişlerdir. İbn Abdulvehhab, Hicaz’da bulunduğu sırada ve İslam aleminin değişik bölgelerine yapmış olduğu seyahatlerde İslam’ın en büyük farzı olarak kabul ettiği tevhid’in bozulduğunu, İslam dinine tevhid’e aykırı bir çok mefsedetin girdiğini görmüştür. Ona göre evliya kabirlerini ziyaret etmek, onlara kurban ve adak takdim edip, onlardan fayda ve zarar beklemek, türbelere yolculuk yapıp, onlardan medet ummak gibi davranışlar tevhid’e aykırı olan davranışlardır ve bunlar Allah’a şirk koşmaktır.^{[238] [239]}

Tevhid konusu Vehhabiler ile muhalifleri arasındaki ihtilaflı meselelerden biridir. Vehhabiler kendilerine göre tevhid’in ilkeleriyle bağdaşmayan her inancı ve ameli reddetmişlerdir. Tevhid’in ilkeleri olarak belirledikleri kriterlere aykırı davrananları tekfir etmişler, ellerinde yeterli delil bulduklarında tevhid’e aykırı inanç ve ameli olanların öldürülmesini caiz görmüşlerdir. îbn Abdulvehhab, Muhammed b. lyd’e göndermiş olduğu bir mektubunda davetinin şu dört mesele ile şöhret bulduğunu belirtmiştir: “Birincisi tevhid’in açıklanması, İkincisi şirk’in açıklanması, üçüncüsü tevhid’in Allah’ın ve resulünün dini olduğunu bilmelerine rağmen insanları bundan alıkoymaya çalışanlarla, şirki ve resulüllah’ın şirkle savaşmak üzere gönderildiğini bildiği halde , bunun günah olmadığını savunanları tekfir etmek, dördüncüsü de yeryüzünde fitne kalmayıp, din yalnız Allah’ın oluncaya kadar savaşmak”. Her ne kadar İbn Abdulvehhab davetinin bu dört meseleye dayandığını iddia etmiş ise de, bunlar arasında en önemlisi tevhid konusudur. Çünkü diğer üç mesele de yine sonuçta tevhid’e dayanmaktadır.

Bütün peygamberlerin risaletleri tek bir noktada toplanmaktadır ki o da, insanları Allah’ı birlemeye yöneltmek ve ibadeti yalnız Allah’a has kılmaya davet etmektir.

Çünkü Allah’ı birlemeye dayanmayan her amel batıldır ve Allah katında makbul değildir.^{[240] [241]}

Muhammed b. Abdulvehhab’a göre insanlar saf tevhid’den uzaklaşmışlar, tevhid’i bozan bir çok akidevi bozukluklar ortaya çıkmıştır. Aslında Müslümanların geri kalmasına neden olan en büyük sebep, ona göre Müslümanların halis tevhid’den uzaklaşmaları, İslam’a bir çok bid’at ve hurafelerin girmiş olmasıdır. İşte onun asıl amacı dine sonradan sokulmuş olan bu bozuk inançlardan İslam’ı arındırmak ve tekrar halis tevhid’i yerleştirmektir. Bu amaçla İslam dinine sonradan girmiş olan; İslam’a ve tevhid’e aykırı olarak gördüğü tevessül, istiğâse, istiâze, kabirlere adak ve dua gibi şeylere karşı çıkmış, onlarla mücadele etmiş ve bu tür davranışları şirk veya küfür olarak değerlendirmiştir.

Peygamberlerin getirmiş olduğu tevhid, Allah’ü Teâlâ’nm ilah olduğunu kabul edip Lâilâhe illallah’ı söylemek suretiyle, ondan başkasına ibadet etmemeyi, sadece ona tevekkül etmeyi, sadece onun için ibadet etmeyi ve ondan başkasını dost edinmemeyi içermektedir. Aynı zamanda Allah’ın kendisi için ispat ettiği isim ve sıfatları da aynen kabul etmek gereklidir. Nitekim Allah’ü Teâlâ Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurmaktadır: “ilahınız tektir, ondan başka ilah yoktur, o rahman ve rahimdir” , “Kim bir delili olmadığı halde Allah’tan başkasına dua ederse, onun hesabı rabbi katindadır”^{[242] [243]} işte tevhid’i bu şekilde kabul edip inanmak gerekir.^2j5

Muhammed b. Abdulvehhab, tevhid ile alakalı konularda îbn Teymiyye’den etkilenmiş, onun tevhid konusunda takip ettiği metodu aynen takip etmiş ve uygulamıştır. İbn Abdulvehhab, tevhid’i işlerken İbn Teymiyye’nin üçlü taksimatını benimsemiştir.

îbn Teymiyye’ye göre, Allah’ın göndermiş olduğu peygamberler insanları tevhîdu’r-rubûbiyye’ye davet ettikleri gibi, tevhîdu’l-ulûhiyye’ye de davet ediyorlardı, ona göre tevhîdu’r-rubûbiyye Allah’ı yaratmada, mülkte ve yönetmede bir kılmaktır.

Nitekim Allah şöyle buyurmaktadır: “Bil ki yaratma ve yönetme ona aittir” , “Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah’a aittir”^{[244] [245] [246] [247]}. Bu ayetler de göstermektedir ki, Allah yaratmada, mülkiyette ve yönetmede tektir. Tevhîdu’l-ulûhiyye ise, Allah’ı ibadette bir kılmak, ondan başka ne bir meleğe, ne bir peygambere, ne bir veliye, ne de başka bir şahsâ ibadet etmeyip yalnızca Allah’a ibadet etmektir. Nitekim bu durum Kur’an’da şöyle açıklanmaktadır: “Biz her ümmete Allah’a ibadet edip, tâğutlardan sakının diye peygamber gönderdik” , “Allah’la beraber başka bir ilaha dua etme” . Buna göre Allah’tan başka ibadet edilen şeyler batıldır. Tevhîdu’r-rubûbiyye ve tevhîdu’l-ulûhiyye’yi İslam’a mensup olan ehl-i kıble asla inkar edemez. Çünkü Allah rablıkta ve ilahlıkta tektir. Tevhid’in üçüncü kısmı ise tevhîdü’l-esmâ ve’s-sıfat’tır. Bu da Allah’ın ve resulünün Allah için belirlemiş oldukları isim ve sıfatları benimseyip, onlara inanmaktır.^[248]

İbn Kayyım el-Cevziyye’ye göre ise tevhid iki kısımdır. Birincisi ma’rifet ve isbat noktasındaki tevhid’dir. Bu Allah’ın rablığı ile isim ve sıfatları ile ilgili tevhid’dir. Bu tevhid Allah’ın varlığını, isimlerini, sıfatlarım, fiillerini içermektedir. Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın isim, sıfat ve fiillerinden bahseden ayetler, ma’rifet ve isbat noktasındaki tevhid’i ispat etmektedirler. Bu tevhid, tevhîdu’r-rubûbiyye ile isim ve sıfat tevhidini içermektedir. Tevhid’in ikinci kısmı ise, talep ve kast noktasındaki tevhid’dir. Bu tevhid, İbn Teymiyye’nin taksimatındaki Tevhîdu’l-ulûhiyye veya tevhîdu’l-ibâde’ye karşılık gelmektedir. Kur’an-ı Kerim’de insanları Allah’tan başka ibadet edilen mabudlardan ve tâğutlardan sakındıran ve yalnızca Allah’a ibadet etmeye çağıran ayetler, talep ve kast noktasındaki tevhid’e işaret etmektedirler.^[249]

Muhammed b. Abdulvehhab hem îbn Teymiyye’den, hem de onun öğrencisi olan îbn Kayyım el-Cevziyye’den etkilenmekle birlikte, tevhid konusunda özellikle îbn Teymiyye’yi örnek almış ve eserlerinde onun sistematiğini kullanmıştır. Buna göre İbn

Abdulvehhab, îbn Teymiyye gibi tevhid’i üç kısma ayırmakta ve bu şekilde işlemektedir: Tevhîdu’r-Rubûbiyye, Tevhîdu’l-Ulûhiyye, TevhîduT-Esmâ ve’s-Sıfat.

1)   Tevhîdu’r-Rubûbiyye

Tevhîdu’r-rubûbiyye Allah’ın rablıkta, rab olarak yapmış olduğu fiillerinde bir olması, rab olarak ondan başka bir varlık kabul etmemek demektir.

Rab kelimesi terbiye etmek, ıslah etmek, tasarrufta bulunmak, tamamlamak, kemâle erdirmek, mesuliyetini üstlenmek, efendisi olmak, kefil olmak, toplamak, yığmak, sahip olmak, bakmak, büyütmek, gözetmek, sözünü geçirmek, istediğini yaptırabilmek gibi manalara gelmektedir. Rab ismi Kur’an-ı Kerim’de Allah’ü Teâlâ’nın ulûhiyyetini belirtmek için Allah lafz-ı celâlinden sonra en çok kullanılan kelimedir.^[250]

Tevhîdu’r-rubûbiyye Allah’ü Teâlâ’nın tek yaratıcı, rab ve rızık verici olduğunu kabul etmek^[251], Allah’ın her şeyin rabbi, yaratıcısı, maliki ve rızık vericisi olduğunu ikrar etmektir. O, hayat veren, öldüren, fayda ve zarar verendir. Bütün işlerde yegane tasarruf sahibi odur. Bütün hayr onun elindedir. Dilediği her şeye gücü yetmektedir ve bu konuda onun bir ortağı bulunmamaktadır. İşte bütün bunları kabul etmeye tevhîdu’r- rubûbiyye denilmektedir.^[252]

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabileri Tevhîdu’r-rubûbiyye’yi bir çok şekilde tarif etmektedirler. Bu tariflerden biri, “Allah’ın alemin yaratıcısı, rızık vericisi ve yöneticisi olduğunu ikrar edip, buna inanarak Allah’ın fiillerinde birlcnmesidir” şeklindedir. Bu her insana vaciptir ve bu konuda İslam mezhepleri arasında herhangi bir ihtilaf yoktur. Hatta putlara tapan Arap müşrikleri bile Allah’ı bu fiillerinde bir olarak kabul ediyorlardı.^[253]

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabileri Kur’an-ı Kerim’de tevhîdu’r-rubûbiyye’ye delalet eden birçok ayet olduğunu ileri sürerek, bu ayetleri eserlerinde delil olarak kullanmışlardır. “Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah’a aittir”^[254], “Şüphesiz ki rabbiniz gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra arş’a istivâ eden, ayı ve yıldızlan emrine boyun eğmiş olarak yaratandır. Bilin ki yaratmak da emretmek de ona mahsustur. Alemlerin rabbi olan Allah ne yücedir”^[255]. İşte İbn Abdulvehhab ve tabileri Kur’an-ı Kerim’de yer alan ve Allah’ın yaratmasına, yönetmesine delalet eden bu ve benzeri ayetleri tevhîdu’r-rubûbiyye’ye delil olarak gösterip, eserlerinde yer vermektedirler.

İbn Abdulvehhab’a göre kişi sadece tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul etmekle iman dairesine girmiş olmaz. Tevhîdu’r-rubûbiyye’yi ikrar etmesi kişinin malını ve canım koruması için yeterli olmaz. Çünkü Hz. Peygamber’in savaşıp kendileriyle mücadele ettiği Arap müşrikleri Tevhîdu’r-rubûbiyye’yi ikrar ediyorlar, Allah’ın yaratan, rızık veren, tek, ortağı bulunmayan, diriltip öldüren, bütün işleri yöneten, göklerde ve yerde bulunan her şeye sahip olan, her şeyi tasarrufu altında bulunduran yüce varlık olduğunu kabul ediyorlardı. Bütün bunlara delil olarak şu ayetler gösterilebilir: “ De ki; Size yerden ve gökten kim rızık veriyor? Veya kulaklara ve gözlere malik olan kimdir? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? Her türlü işi kim idare ediyor? “Allah” diyeceklerdir”^[256], De ki; Eğer biliyorsanız söyleyin bakalım, bu dünya ve onda bulunanlar kime aittir? “Allah’ındır” diyecekler. Öyle ise siz hiç düşünmüyor musunuz! de. Yedi kat göklerin ve azametli arşın rabbi kimdir? diye sor. “Allah’tır” diyecekler. O halde Allah’tan korkmuyor musunuz? de. Eğer biliyorsanız söyleyin, her şeyin melekûtu (mülkiyeti ve yönetimi) kendisinin elinde olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmaya muhtaç olmayan kimdir? diye sor. “Allah’tır” diyecekler. Öyle ise nasıl oluyor da büyüye kapılıyorsunuz? de.”^[257] Bütün bu ayetler de göstermektedir ki , Arap müşrikleri Allah’ın rab olduğunu, yani tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul ediyorlardı. Ancak bu durum onları resulullah’ın davet ettiği tevhid’e sokmamıştır.^[258]

Arap müşrikleri Allah’ın yaratıcı, rızık verici ve müdebbir olduğunu ikrar etmelerine rağmen, Allah’a yakınlaştırıp şefaatçi olmaları için meleklere, Lât gibi Salih bir kimseye veya İsa gibi bir peygambere dua ediyorlardı. İşte işlemekte oldukları bu şirklere karşı resulullah onlarla savaşmış ve onları ibadeti yalnızca Allah’a yapmaya çağırmıştır. Nitekim Allah şöyle buyurmaktadır: “Mescitler Allah’ındır. Allah’la birlikte bir başkasına dua etmeyin”^[259]; “Gerçek davet onundur. Ondan başkasına dua edenler , dua ettikleri şeylerden icabet göremezler”^{[260] [261]}. İşte resulullah bütün duanın, kurbanın, adağın, istğâsenin, kısacası bütün ibadet şekillerinin yalnızca Allah’a yapılması için müşriklerle savaşmıştır. Böylece onların tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul etmeleri onları İslam dinine sokmamış, melekleri, peygamberleri, evliyayı Allah’a yakınlaşmak için birer aracı ve şefaatçi kabul etmelerinden dolayı tevhîdu’r- 253 rubûbiyye’yi kabul etmeleri mallarını ve canlarını haram kılmamıştır.

Kelamcılar ve tasavvufçular tevhid konusunu yanlış anlamaktadırlar. Onlara göre Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğunu, varlık alemindeki her şeyin onun tasarrufu ile meydana geldiğini, yani tevhîdu’r-rubûbiyye’yi ikrar edince tevhid tüm yönleriyle ispat edilmiş olmaktadır. Halbuki tevhid sadece bundan ibaret değildir. Kişi sadece Allah’ı şanına layık olan sıfatlarla tavsif edip, şanına layık olmayan sıfatları ondan nefyetmekle, onu bütün noksanlıklardan tenzih edip, onun her şeyin yaratıcısı olduğunu ikrar etmekle gerçek anlamda muvahhid olamaz. Kişinin gerçek anlamda tevhid ehli olabilmesi için, “Lâilâhe illallah”ı söylemesi, sadece Allah’ı ibadete layık gerçek bir ilah olarak kabul etmesi ve bütün ibadet çeşitlerini yalnızca Allah için yapıp, Allah’a herhangi bir şeyi ibadette ortak koşmaması gerekmektedir.^[262]

Vehhabiliğin muhaliflerine göre tevhid’in tevhîdu’r-rubûbiyye ve tevhîdu’l- ulûhiyye şeklinde ikiye ayrılıp ele alınması gereksiz bir şeydir. Çünkü Kur’an’da ve sünnette böyle bir ayrım yapılmamıştır. Ayrıca tevhîdu’r-rubûbiyye tevhîdu’l- ulûhiyye’yeyi de içermektedir. “Lâilâhe illallah”taki ilah kelimesi hem tevhîdu’r- rubûbiyye, hem de tevhîdu’l-ulûhiyye anlamını karşılamaktadır. Yine rab kelimesi de aynı zamanda ilah kelimesini karşılamaktadır. Eğer tevhid’i bu şekilde iki bölüme ayırmak gerekli olsaydı daha önce yapılırdı. Buna göre rubûbiyet ve ulûhiyet mü’min için aynı manayı vermektedir. Vehhabiler ise, bazen rab kelimesinin ilah anlamı verdiğini kabul ederler. Ancak her ne kadar bu kelimeler aynı anlamda kullanılıyorsa da, gerçekte iki farklı kelimedirler ve her birinin kendine has anlamı vardır. Öyleyse tevhîdu’r-rubûbiyye Allah’ın mülkte ve tasarrufta birlenmesi, tevhîdu’l-ulûhiyye ise, Allah’ın ibadette birlenmesidir. Tevhîdu’r-rubûbiyye’yi ikrar etmek kişiyi Müslüman kılmaz. Çünkü onu ikrar etmek sadece Müslümanlara has bir şey değildir. Resulullah zamanındaki müşikler tevhîdu’r-rubûbiyye’yi ikrar ediyorlardı. Ancak bu onları mü’min kılmadı. Çünkü tevhîdu’l-ulûhiyye Müslüman ile Müslüman olmayanlar arasındaki alâmet-i fârikadır. Yine bilinmektedir ki, resulullah kavmini sadece Allah’ın yaratıcı, nzık verici ve müdebbir olduğuna inanmaya davet etmedi. O aynı zamanda ibadetin de yalnızca Allah’a yapılmasına davet etmiştir.

Bir kimsenin Allah’ın her şeyin rabbi ve yaratıcısı olduğunu ikrar etmesi, bu kimsenin sadece ona ibadet eden, sadece, ona dua eden, sadece ondan korkup bunları bir başkasına yapmayan, Allah’ın resulüne itaat edip, onun emrettiğini emreden ve nehyettiğini nehyeden bir kimse olduğu anlamına gelmez. Müşriklerin büyük çoğunluğu Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğunu ikrar ediyorlardı. Ancak onlar aynı zamanda şefaatçiler edinerek Allah’a ortak koştular. Allah bu konuda şöyle buyurmaktadır: “Allah’tan başka kendilerine ne yarar, ne de zarar sağlamayan şeylere ibadet ediyorlar ve bunlar Allah katında şefaatçilerimizdir diyorlar” , “insanlardan, Allah’tan başka ilahlar edinip, Allah’ı sever gibi onları sevenler vardır”^{[263] [264] [265] [266]}. Buna göre mü’min olmak için sadece tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul etmek yeterli değildir.

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabileri, tevhîdu’r-rubûbiyye’yi Allah’ın yaratmasında, bütün alemlerin rabbi olmasında ve alemdeki olan-biten her şeyin onun tasarrufu altında bulunması noktasında Allah’ın bir ve tek kabul edilmesi, ona bu konularda herhangi bir ortak koşulmaması olarak kabul etmektedirler. Bu anlamda tevhîdu’r-rubûbiyye’yi Allah’ın ibadette tek kabul edilip, sadece Allah’a ibadet etmek, ondan başka ibadet edecek bir varlık kabul etmemek anlamlarına gelen tevhîdu’I- ulûhiyye’den ayırmaktadırlar. Nitekim bu ayrıma delil olarak da resulullah’m Allah’ın rubûbiyetini kabul eden Arap müşrikleri ile savaşmasım göstermektedirler.

Vehhabilere göre Arap müştikleri Allah’ın tek yaratıcı, alem üzerindeki tek tasarruf sahibi olduğunu kabul ediyorlardı. Ancak bu onları Müslüman ve tevhid ehli kılmamıştır. Çünkü onlar Allah’ı ibadette bir kılmıyor, Allah’tan başka varlıklara da ibadet şekilleri olan istiğâse tevessül, şefaat ve dua gibi şeylerde bulunuyorlardı. îşte tevhîdu’r-rubûbiyye’yi kabul edip, tevhîdu’l-ulûhiyye’ye uygun davranmamaları onların mallarını ve canlarını haram kılmaya yetmemiştir. Kısacası Vehhabilere göre bir kişinin Müslüman olarak kabul edilebilmesi için tevhîdu’r-rubûbiyye’yi ikrar etmesi yeterli değildir. Aynı zamanda tevhîdu’l-ulûhiyye’yi kabul edip, Allah’tan başka ibadete layık hiçbir varlık tanımaması gereklidir.

2)    Tevhîdu’l-Ulûhiyye

TevhîduT-ulûhiyye Allah’ın ilah olduğunu kabul etmek ve onu ibadette bir kılmaktır.^[267] Tevhid Allah’ı ibadette bir kılmaktır ve onun peygamberler göndermesinin en büyük sebebidir.^{[268] [269] [270]} TevhîduT-ulûhiyye zahirleri ve batınlarıyla bütün ibadetleri 261 yalnızca Allah’a has kılıp, ibadette ona herhangi bir şeyi ortak koşmamaktır.

TevhîduT-ulûhiyye sadece Allah’a ibadet etmek, hiçbir şeyi ibadette ona ortak koşmamak; muhabbeti, korkuyu, ümidi, tevekkülü yalnızca Allah’a has kılıp, ona • 262 ibadette hiçbir denk kabul etmemektir.

TevhîduT-ulûhiyye tevhîdu’r-rubûbiyye ile tevhîdu’l-esmâ ve’s-sıfat’ı da içermektedir. Çünkü ulûhiyet hem kemal sıfatlarını, hem de rubûbiyet sıfatlarını içine alan geniş bir kavramdır.^[271] Tevhîdu’l-ulûhiyye’ye, tevhîdu’l-ibâde veya tevhîd-i amelî de denilmektedir.

“Lâilâhe illallah’Tn anlamı, Allah’tan başka ne olursa olsun bütün ilahları nefyetmek, ulûhiyetin yalnızca Allah’a ait olduğunu ispat etmektir. îşte bütün peygamberlerin kavimlerini davet ettikleri tevhid budur. Kur’an-ı Kerim başından sonuna kadar buna delalet eden ayetlerle doludur. Kelime-i tevhid’i kalple iman etmeden ve gereğince amel etmeden söylemek hiçbir işe yaramaz. Kim kelime-i tevhid’i kalbiyle iman etmeden ve gereğince amel etmeden söylerse, o saf cahildir. Müşrikler kelime-i tevhid’i lafzen ikrar etmişler, manen ise inkar etmişlerdir. Onlar bunu lafzen söyledikleri halde, sevgi, ta’zim, havf, reca, tevekkül gibi ibadet çeşitlerini Allah’tan başka varlıklara da yapıyorlardı.^{[272] [273] [274]}

“insanlardan Allah’tan başka dostlar edinip, onları Allah gibi sevenler vardır” bu ayet göstermektedir ki, bazı kişiler Allah’ı büyük bir sevgiyle sevmekte, fakat bu onları Müslüman kılmamaktadır. Allah’a denk kıldığı şeyi Allah’tan çok seven nasıl Müslüman olabilir? Resulullah da şöyle buyurmaktadır: “Kim Lâilâhe illallah deyip, Allah’tan başka dua ettiklerini bırakırsa, malı ve kanı haram olur, onun hesabı Allah’a aittir.” İşte bu hadis kelime-i tevhid’in en büyük açıklamasıdır. Kelime-i tevhid’i telaffuz etmek malı ve kanı korumaya yetmemekte, lafzıyla birlikte manasının da bilinmesi, Allah’tan başka dua edecek, ona ortak kılacak bir varlığın olmaması gerekir. Kişinin Müslüman olup, kanının ve malının haram olabilmesi için, Allah’tan başka ibadet ettiği her şeyi inkar edip terk etmesi gerekir. Eğer bunu yapmazsa veya bunda 266

şüphe ederse malı ve kanı haram olmaz.

Tevhîdu’l-ulûhiyye muhabbeti, korkuyu, ümidi, tevekkülü ve duayı yalnızca Allah’a has kılıp, bu ibadet çeşitlerini yalnızca Allah’a yapmaktır. Allah’tan başka ne bir mukarreb meleği, ne de bir peygamber’i Allah’la birlikte ibadete layık görmemek gerekir. Allah şu ayetlerde tevhîdu’l-ulûhiyye’yi açıklamaktadır: “ yalnız sana ibadet eder, yalnız senden yardım dileriz”^[275]; “Ona ibadet et ve ona tevekkül et. Rabbin yaptıklarından gafil değildir”^{[276] [277] [278]}; “O göklerin, yerin ve bunlar arasındakilerin rabbidir. Ona ibadet et” ; “Ona tevekkül eder ve ona yönelirim” . işte bu tevhid dinin başı ve sonu, zahiri ve batınıdır. Bu peygamberlerin ilk ve son davetidir. Lâilâhe illallah’m manası da budur. Bütün yaratılanlar tevhîdu’l-ulûhiyye için yaratılmışlardır. Bu yüzden peygamberler gönderilmiş, kitaplar indirilmiş, insanlar bu yüzden kafir ve mü’min diye iki gruba ayrılmışlar, cennet ve cehennem ehli olarak insanlar bu yüzden ikiye ayrılmışlardır. Allah şöyle buyurmaktadır: “”Ey insanlar, sizi ve sizden öncekileri yaratan rabbinize ibadet edin. Umulur ki sakınırsınız.”^{[279] [280]}. İşte bu Kur’an’daki ilk ve en *77?

önemli emirdir.

Allah insanları sadece kendisine ibadet etmeleri için yaratmıştır. Nitekim o Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurmaktadır: “Ben insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattım”^{[281] [282]}. Allah insanları kendisine ibadet etmek için yarattığına göre, namazın yalnız abdestle sahih olması gibi, ibadet de ancak tevhid’le sahih olur.

Herhangi bir sıkıntıyı gidermesi veya bir menfaat sağlaması için hiçbir mahluka güvenmemek ve yardım istememek gerekir. Çünkü bunları sağlamak yalnızca Allah’ın elindedir. Hayır talebi veya bir belanın defi için kalbin Allah’tan başkasına yönelmesi şirktir.^[283]

Kelime-i tevhid İslam ile küfrü ayıran şeydir. Bu kelimeyi manasını bilmeksizin dille söylemek yeterli değildir. Çünkü münafıklar bunu dilleriyle söylemekteydiler. Halbuki onlar cehennemin en alt tabakasında yer alacaklardır. Kelime-i tevhid’i kalple tasdik etmek, tevhid ehline sevgi beslemek, ona muhalefet edene buğzetmek gereklidir. Lâilâhe illallah Allah ile kul arasındaki bütün vasıtaları iptal eder. Allah ile kul arasında velayet gibi şeylerle vasıtalar kılmak tevhîdu’l-ulûhiyye’ye aykırıdır. Resulullah’ın savaştığı müşrikler Salihlere, meleklere, İsa’ya, Uzeyr’e ve başka evliyalara dua ediyorlardı. Bu kimseler Allah’ın yaratıcı ve rızık verici olduğunu ikrar etmelerine rağmen, tevh’idu’l-ulûhiyye’yi kabul etmeyip, Allah’tan başkasına ibadet çeşitlerini yaptıkları için kafir olmuşlardır.^[284]

Resulullah’m davet ettiği tevhid, ulûhiyyeti bütün yönleriyle Allah’a ait kılıp, Allah’tan başka mabud olmadığına şahitlik etmektir. Allah bu büyük sebepten dolayı bütün yaratıkları yaratmış, bunun bilgisi ve gereğince amel için bütün peygamberleri göndermiştir. îlah, kalplerin ibadeti, istiğâseyi, duayı, recayı, tevekkülü yaptığı varlıktır. Kim bu ilahlık özelliklerinden veya ibadet çeşitlerinden birini bir mahluka verirse, ilah olarak nitelendirmese bile, onu Allah ile beraber ilah kılmış olur.^[285]

Tevhîdu’l-ulûhiyye ibadette birliği ve ihlası gerektirir. Bu yüzden buna tevhîd-i amelî de denilmektedir. Çünkü tevhîdu’l-ulûhiyye bütün amelleri yalnız Allah’a has kılmaya dayanır. Kur’an-ı Kerim’de bununla ilgili pek çok ayet mevcuttur. Allah bu tevhîd’e uyanlara daimi nimetleri, muhalefet edenlere de elim azabı Kur’an’da vaat etmektedir. Kur’an-ı Kerim’deki bütün sure ve ayetler tevhîdu’l-ulûhiyyeyi içerir ve buna çağırır. Nitekim Kur’an-ı Kerim Allah’ın isim, sıfat ve fiillerinden haber vermektedir. Bu ise tevhîd-i rubûbiyye’dir. Tevhîdu’l-ulûhiyye İslam Dininin hakikatidir. Allah bu olmaksızın hiç kimseden hiçbir şeyi kabul etmez. İslam Allah’a ibadet edip ona hiçbir şeyi ortak koşmamaktır. Bu ise emredileni yapma, nehyedileni terk etme ve yalnızca Allah’a yönelme ile gerçekleşir. TevhîduT-ulûhiyye bütün ibadet çeşitlerinin yalnızca Allah’ yapılmasını farz kılar. Kim Allah ile bir başka varlık arasına bu ibadetlerden birini sokarsa o müşriktir.

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabilerine göre tevhîdu’l-ulûhiyye veya tevhîdu’l- ibâde tevhid’in en önemli kısmıdır. Bu yüzden de tevhîdu’r-rubûbiyye ile onun arasındaki farkı ayırt etmek gerekir. TevhîduT-uluhiyye’ye verdikleri bu önemden dolayı tevhidin tamamını buna uygun ve mutabık olarak anlama yönüne gitmişler ve “tevhid, Allah’ın ibadette birlenmesidir” demişlerdir.^[286]

İmanın manası Allah’ı tek mabud kabul edip, ondan başka mabud kılmamak ve bütün ibadet çeşitlerini yalnız Allah’a yapmaktır. Allah’tan başka ibadete layık hiçbirvarlık görmeyip bütün mabudları nefyetmek gerekir. İman ihlas ehlini sevip dost olmak, şirk ehline buğzedip düşman olmaktır. İşte Hz. İbrahim’in yolu olan haniflik budur.^{[287] [288] [289]}

Ulûhiyyet ibadet anlamına gelir. Allah’tan başkasına ibadetin yapılmaması gereklidir. Çünkü Allah’tan başkasına yapılan ibadet kabul olunmaz ve sahih olmaz. Lâilâhe illallah ibadette tevhid’dir. Allah’tan başkasına ibadet edenleri tekfir etmedikçe gerçek muvahhid olunamaz. Lâilâhe illallah söylenirken aynı zamanda ilim, ihlas, sıdk, yakîn olması ve şüphenin olmaması gereklidir. Kişi işte bu şekilde inanıp, bunları kabul 280 etmedikçe gerçek tevhid ehli olamaz.

îbn Abdulvehhab’a göre tevhîdu’l-ubûdiyye Allah’ın peygamber göndermesinin asıl sebebidir. O Necid’de ve Necid dışına yapmış olduğu seyahatleri esnasında bazı kimselerin enbiyanın ve evliyanın kabirlerini ilah kıldıklarını, yine bazı mağara ve ağaçları mabud kılarak, onlara adak, kurban, istiâne, istiğâse ve dua gibi birçok ibadet şekillerini yapmakta olduklarını görmüştür. Halbuki bu tür ibadetlerin sadece Allah’a yapılması gerekir. îbn Abdulvehhab bu tür şeylere karşı çıkarak, ibadetin sadece Allah’ın emrine itaat etmek olduğunu açıklamıştır. Ona göre ibadet kelimesi, Allah’ın sevip razı olduğu bütün söz ve amelleri kendinde toplayan bir kelimedir. Buna göre namaz, oruç, zekat, kurban, adak, tavaf, istiâne, istiğâse ve dua birer ibadettirler. Kim bunlardan herhangi birini Allah’tan başkası için yaparsa Allah’a ortak koşmuş olur, o 901 kimse müşriktir.

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabilerine göre tevhîdu’l-ulûhiyye’yi tevhîdu’r- rubûbiyye’den ayıran en önemli fark, tevhîdu’r-rubûbiyye’nin Allah’ın yaratıcı, rızık verici ve yöneten olması; tevhîdu’l-ulûhiyye’nin ise Allah’tan başka ibadet edilecek hiçbir mahlukun olmaması, Allah’ın bütün ibadet çeşitlerinde birlenmesidir. Onlara göre tevhid’den asıl maksat, tevhîdu’l-ulûhiyye’dir. Allah’ın peygamber ve kutsal kitap göndermesinin asıl sebebi tevhîdu’l-ulûhiyye’yi yerleştirmektir. Nitekim Hz. Peygamber’in geldiği dönemde Arap müşrikleri Allah’ın yaratıcı, rızık verici ve müdebbir olduğunu biliyorlar ve kabul ediyorlardı. Ancak Lât gibi Salih kimseleri, İsa gibi peygamberleri ve melekleri Allah’a ibadette ortak koşarak, onlara ibadet ediyorlardı. Onlar Allah’ın varlığını kabul etmelerine rağmen resulullah aralarında hiçbir ayrım gözetmeksizin hepsiyle savaşmıştır. Bu da göstermektedir ki, sadece Lâilâhe illallah demek veya sadece Allah’a inanmak kişinin Müslüman olmasına yetmemekte, kişinin malım ve canım haram kılmamaktadır. Lâilâhe illallah’ı söylemek ve Allah’a inanmakla birlikte, bunların anlamının bilinmesi, davranışlarda gösterilmesi, yani amel edilmesi gerekir. Kim kelime-i tevhid’in gereğince amel etmezse, onun malı ve cam muvahhidlere helaldir.

Tevhîdu’l-ulûhiyye’nin gereği olarak Allah’tan başkasına ibadet çeşitlerini sarfetmeyip, Allah’ı ibadete layık tek varlık olarak kabul etmek gerekir. Buna göre muhabbet^[290], korku^[291], tevekkül^[292], dua ve şefaat talebi^[293], kurban^[294], adak^[295], tavaf^[296], tevbe^[297], istiğâse^[298] gibi şeylerin tamamı, Kur’an-ı Kerim’de delilleri olan ve Allah’tan başkasına yapılması caiz olmayan, bir başka varlığa yapıldıklarında tevhîdu’l- ulûhiyye’ye zarar veren birer ibadet çeşididirler.^[299]

3)    Tevhîdu’LEsmâ ve’s-Sıfat

Cenâb-ı Allah zatında her bakımdan bir ve tek olduğu gibi sıfatlarında da birdir. Allah’ü Teâlâ’yı anlayabilmemiz için kendisinin bize bildirdiği vasıflara ve özelliklere onun sıfatları denilmiştir. Kur’an’da ve hadiste Cenâb-ı Hakk’a nisbet edilen sıfatların bir kısmı sadece kendisine hastır. Ondan başka hiçbir varlık için söz konusu edilemez. Bir kısmı da kelime ve kavram olarak yaratıklar için de kullanılır. Bununla beraber onun bütün vasıfları mahiyeti, içyüzü, asli özellikleri bakımından kendine hastır, hiçbir yaratığın sıfatına benzemez.^[300] İşte buna tevhîdu’l-esmâ ve’s-sıfat denir.

Tevhîdu’l-esmâ ve’s-sıfat Allah’ın bizzat kendisini ve resullerinin gerek ispat(kabul), gerekse nefyetme (reddetme) açısından Allah’ı vasıflandırdıkları şeylerle vasıflandınlmasıdır. Kendisinin kendisi hakkında ispat ettiğinin kabul edilmesi ve nefyettiğinin de reddedilmesidir.^[301] Allah’ın her şeyi bilen, heşeye kadir, işiten, gören, arş’a istiva etmiş, ortak koşulanlardan münezzeh olduğunu kabul edip, esmâ-i hüsnâ’sını ve sıfatlarım kabul etmektir.^{[302] [303] [304]}

Allah’ın isim ve sıfatlan konusunda birçok görüş ortaya çıkmıştır. Bazı kimseler Allah’ın ne varlıkla, ne de yoklukla vasıflandırılamayacağım savunmuşlardır. Onlara göre Allah varlıkla vasıflandmlırsa yaratılmışlara benzetilmiş, yoklukla vasıflandınlırsa yok olanlara benzetilmiş olur. Bu yüzden Allah’tan varlık ve yokluk kavramlarının nefyedilmesi gerekir. Bir diğer görüşe göre Allah’ın sıfatları ispat edilmez, bu sıfatların zıtlarının Allah’tan nefyedilmesi gerekir. Bazı kimseler ise, Allah’ın isimlerini ispat edip, sıfatlarını reddetmişlerdir. Böylece Allah’ın isim ve sıfatlan konusunda Cehmiyye, Mu’tezile, Müşebbihe, Sıfâtiyye gibi birçok farklı görüş ve mezhep ortaya i      295

çıkmıştır.

Tevhîdu’l-esmâ ve’s-sıfat Allah’ın isimlerinde ve sıfatlarında birlenmesidir. îbn Abdulvehhab ve tabilerine göre, tevhîdu’r-rubûbiyye ve tevhîdu’l-ulûhiyye tevhîdu’l- esmâ ve’s-sıfat ile tamam olur. Onlar Allah’ın Kur’an-ı Kerim’de kendisi için, resulünün de hadislerinde Allah için ispat etmiş olduğu isim ve sıfatlan tahrif, ta’til, temsil ve keyfiyet olmaksızın kabul ederler. Allah’ın ve resulünün nefyetmiş olduğu şeyleri de nefyederler. Cevher, cisim, araz gibi hakkında ispat veya nefy olmayan meselelerde ise susmayı tercih ederler. Onlara göre kim Allah cevher, cisim veya arazdır derse bid’atçidir. Kim de Allah bunlar değildir derse, o da bid’atçidir. Çünkü bu 296 mesele hakkında görüş belirtmekten kaçınılması gereken bir meseledir.

Vehhabilere göre, Allah’ın muayyen bir sayıda sıfatı yoktur. Kur’an’da ve hadislerde varid olan bütün sıfatları kabul edip, hakikatine iman etmek gerekir. Çünkü

Kur’an’da ve hadislerde yer alan şeyler haktır. Mu’tezile’nin Allah’tan nefyedilmesi gereken sıfatları tefsir etmesini sahih tevhid’e aykırı görürler. Allah bütün ulûhiyet sıfatları ile mevcuttur. Onlar Allah’ın sıfatlarını inkar edip, hepsini bir sıfat olarak kabul edenlere de karşı çıkarlar. Çünkü bu durum vahdet-i vücud’a yol açar. Allah ihlas suresinde kendisini iki büyük sıfatla , “ehad” ve “samed” sıfatlarıyla vasıflandırmıştır. Onun sıfatları hiçbir şekilde yaratılmışların sıfatlarına benzemez. “Ehad” sıfatı Allah ile yaratılmışlar arasındaki bütün benzerlikleri nefyeder. “Samed” sıfatı ise, Allah için bütün kemal sıfatlan ispat edip, kemal olmayan sıfatları ondan nefyeder. Örneğin, Allah’tan “zulüm” sıfatı nefyedildiğinde, onun zıddı olan “adalet” sıfatı Allah için ispat 907 edilmiş olur.

İbn Abdulvehhab ve tabileri, Allah’ın sıfatlan konusunda selefin yolunu takip ettiklerini iddia ederler. Selef yolu ise, muattıla ile müşebbihe arasında bir yerdedir. Mu’tezile Allah’ın sıfatlarım nefyedip, sahih olmayan bir şekilde onları te’vil etmektedir. Örneğin Kur’an’da geçen “istivâ” kelimesini “istilâ” olarak tefsir etmekte, böylece te’vil ve tahrife düşmektedirler. Bir diğer grup olan müşebbihe ise, “istivâ”yı insanın oturması gibi tefsir etmekte ve teşbihe düşmektedirler. İbn Abdulvehhab ve tabileri ise bu konuda selefin yolunu takip ederek Malik b. Enes’in: “ İstivâ malumdur, keyfiyeti meçhuldür, ona iman etmek vaciptir ve ondan sual etmek bid’attir” sözüne uymaktadırlar. Onlar istivâ konusundaki bu görüşlerini Allah’ın diğer sıfatlarına da tatbik ederler. Çünkü Allah keyfiyetini bildirmeksizin kendisini o şekilde vasıflandırmıştır, dolayısıyla öylece inanmak gerekir. Allah keyfiyetini bikldirmeksizin zatını nasıl ispat etmişse, keyfiyetiyle ilgili konuşmaksızın sıfatlarını da öylece kabul edip, inanmak gerekir.^{[305] [306]}

Allah’ın ve resulullah’m vasıflandırdığı sıfatlardan başka sıfatlarla Allah’ı tavsif etmek caiz değildir. Bunu yapan kişi Cehmiyye’dendir, Allah’a hakkında bilgi sahibi olmadığı bir şeyi isnat etmekte ve delalete düşmektedir. Allah’ın kitabında ve resulünün hadislerinde bulunan sıfatlar haricinde kim Allah’a sıfatlar eklerse bu kişi Cehmiyye’dendir. Cehmî’ler ise, müteşabihlerle uğraşmışlar ve kafir olmuşlardır. Ehl-i Sünnet Allah’ın ve resulünün bildirmiş olduğu sıfatları kabul etmiş, temsil, tenzil, ta’til

yoluna başvurmamıştır. Ehl-i Sünnet, Cehmiyye ve ehl-i bid’at’m Allah’a atfettiği, Allah’ın azameti ve celâliyle uyuşmayacak olan ayıp, kusur ve noksanlıklardan Allah’ı •i          t 299

tenzih etmişlerdir.

Muhammed b. Abdulvehhab, isim ve sıfat konusundaki bir mektubunda , Allah’ın ayetlerde ve sahih hadislerde yer alan isim ve sıfatlarının teşbih, temsil ve ta’til’e yer vermeksizin kabul edilip inanılması gerektiğini söylemektedir. Ona göre Allah kendisini nasıl vasıflandırdıysa öylece inanmak, isim ve sıfatlarında artırma ve eksiltme yapmamak gereklidir. Ayrıca bu isim ve sıfatlara tefsir ve te’vil edilmeksizin zahirleriyle inanılmalıdır. Allah’ın isim ve sıfatları mahlukların sıfatlarına benzetilmemeli, bunların manası da söyleyenine bırakılmalıdır. İmam Malik’in istivâ konusunda vermiş olduğu cevap yeterlidir ve nüzul, vech, yed gibi diğer haberi sıfatlar için de geçerlidir.^{[307] [308] [309]}

İbn Abdulvehhab ve tabileri selefin, Allah’ın isim ve sıfatları konusunda nasslarm zahirlerine sarılıp, arkasındaki manayı ve hikmeti anlamak için gayret göstermedikleri iddiasını reddederler. Onlara göre selef, bu isim ve sıfatların manasını bunları tefsir edenlerden daha iyi anlamaktaydılar. Çünkü bu nasslar onların zamanında ve onların diliyle nazil olmuştur. Vehhabiler, sıfatlarla ilgili ayetlerin zahiri manada anlaşılmayıp, mecazi olarak anlaşılması gerektiğini iddia eden muattıla’ya da karşı çıkarlar. Çünkü bu görüş gerçek akideyi bozar. Bu ayetlerin mecaz olduğunu iddia etmek Kur’an’m ve vahyin gereksiz olduğu sonucuna götürür. Halbuki Kur’an insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiştir. Yine bu görüş, Hz. Peygamber’in bu ayetlerin anlamını bilmediği veya bildiği halde açıklamadığı sonucuna götürür ki, bu da peygamber’in peygamberlik vasfına halel getirir. Dolayısıyla bu görüş, Kur’an’m ve peygamber’in gerekli olmadığı sonucuna götürür kı bu çok tehlikeli bir görüştür.

Vehhabiler Allah’ın kelam sıfatını kabul ederler. Allah’ın dilediği zaman konuştuğuna, onun kelamının harfler ve seslerden meydana geldiğine inanırlar. Kur’an’m Cebrail (a.s.) vasıtasıyla Hz. Muhammed’e indirilmiş Allah kelamı olduğunu kabul ederler. Allah’ın kelam sıfatı yaratılmamış sıfatlarından biri olduğu için Kur’an mahluk değildir. Onlar, Kur’an’m mahluk olduğunu iddia edenlere de, bu konuda bir görüş belirtmeyip ne mahluk, ne de gayr-ı mahluk olduğunu kabul etmeyenlere de karşı çıkarlar. Ancak Kur’an’m kendisi ile kıraati farklıdır. Kur’an’m kendisi Allah kelamıdır ve mahluk değildir. Ancak kıratı, yani insanın onu okuması mahluktur. Çünkü insanın bizzat kendisi mahluktur.

Vehhabiler diğer konularda olduğu gibi, tevhîdu’l-esmâ ve’s-sıfat meselesinde de selef yolunu takip etmektedirler. Bu konuda özellikle İbn Teymiyye’nin metodunu kullanmışlardır. Allah’ın Kur’an’da, resulullahm da sahih hadislerde Allah için ispat etmiş olduğu bütün isim ve sıfatlan herhangi bir te’vil, tefsir ve ta’tile düşmeksizin olduklan gibi kabul ederler. Yed, vech, ayn, istiva gibi müteşabih haberi sıfatlar konusunda ise, Malik b. Enes’in; “İstiva malumdur, keyfiyeti meçhuldür, ona iman etmek vaciptir, ondan sual etmek bid’attır” sözüne aynen katılmaktadırlar. ^[310]

II. ŞİRK VE KÜFÜR

Şirk sözlükte ortak olmak, ortak koşmak ve ortak kabul etmek anlamlarına gelmektedir. Istılahi olarak ise, Allah’ü Teâlâ’ya zatında, sıfatlarında, fillerinde veya ona ibadette ortak tanımak, bu noktalarda onun benzeri, dengi, ortağı olduğunu söylemektir.^[311] Lügatta örtmek manasına gelen küfür ise, Hz. Peygamber’i Allah’ü Teâlâ’dan getirdiği kesin olarak sabit olan şeylerde yalanlayıp, tevatüren bize ulaşmış bulunan esaslardan birini veya birkaçını inkar etmek anlamına gelmektedir.^[312]

Doğru ve gerçek inancı örten ve iman etmeyen manasına gelen “kâfir” ( ç.küffâr ve kefere), kâfir olarak ölürse cehennemde ebedi azaba uğrayacaktır. Kur’an’ı Kerim’de şöyle buyrulmuştur: “ Şüphesiz ki ayetlerimizi inkar etmiş ve kâfir olarak can vermiş olanlar. İşte Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onların üzerinedir. Onlar o lanet ve ateş içinde devamlı olarak kalıcıdırlar. Onlardan ne azap hafifletilir, ne de kendilerine göz açtırılır”^[313], “Şüphe yok ki cehennem kâfirleri kuşatıcıdır”^[314], “Kâfirlerin cehennemden kurtulma ümitleri yoktur. Azap onlardan hafifletilmeyecek, onlar bunun içinde umutsuz susayacaklardır”^[315]

Şirk en büyük günahtır. Cenab-ı Allah şirki affetmeyeceğini belirtmiş ve bu günahı işleyenin cennet yüzü görmeyeceğini haber vermiştir. “Şüphe yok ki Allah kendisine ortak koşulmasını affetmez. Bundan başka dilediği kimselerin günahlarını bağışlar”^[316] “Hakikat şu ki; kim Allah’a ortak koşarsa, şüphesiz ki Allah ona cenneti haram kılar. Onun varacağı yer ateştir”^[317].

Şirk ile küfür birbirine yakın iki mefhumdur. Aralarındaki fark küfrün daha genel, şirkin ise daha özel olmasıdır. Bu manada her şirk küfürdür, fakat her küfür şirk değildir. Çünkü şirk sadece Allah’a ortak koşma neticesinde meydana gelir. Küfür ise küfür olduğu bilinen birtakım inançların kabulü ile gerçekleşir. Küfür olan inançlardan biri de Allah’a ortak tanımak, yani şirktir. Mesela mecusilikte olduğu gibi iki ilah’m varlığını kabul etmek hem küfür, hem de şirktir. Halbuki ahiret gününe inanmamak küfürdür ama şirk değildir. Kur’an’ı Kerim’de müşriklerle ehl-i kitab kafirlerin iki 11 A zümresi olarak zikredilmektedir.

Tevhid’e zıt olan şirkin beş çeşidi vardır: Şirk-i istiklâl Mecusiler gibi iki ilah kabul edenlerin şirkidir. Şirk-i teb’iz Allah’ü Teâlâ’mn bir olduğunu kabul etmekle beraber, onun ilahlardan mürekkeb olduğuna inananların şirkidir. Buna örnek Hristiyanlardaki teslis inancıdır. Şirk-i takrib alemin yaratıcısının bir olduğunu söylemekle birlikte, Allah’a yakınlık sağlamak ve Allah katında aracı olsun diye Allah’tan başka heykellere, putlara tapanların şirkidir. îlk dönem cahiliye Araplarınm şirki bu çeşittir. Şirk-i taklid sonraki Cahiliye Araplannda olduğu gibi, sırf önceki atalarını taklit ederek, putlara ilah adını verenlerin şirkidir. Şirk-i esbâb ise, kainattaki her türlü kanunun Allah’ın yaratmasıyla değil de, eşyanın kendi kendisinin sebebi ve yaratıcısı olduğuna inananların şirkidir. Tabiatçı ve maddeci filozofların şirki gibi.

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabilerine göre şirk en büyük günahtır ve Allah bu günahı affetmeyeceğini bildirmiştir. Bu nedenle kişinin şirke düşmekten korkması gerekir. Şirke düşmemek için dua, havf, recâ, tevekkül ve diğer ibadet çeşitlerini yalnız Allah’a yapmak gerekir. Kim bu ibadet çeşitlerinden birini bir mahluka yaparsa, mahluku hâlıka benezetmiş olur ki bu şirktir. Buna göre bütün ibadetin, ta’zimin, ümidin, korkunun, duanın, yardım dilemenin, tevbenin, tevekkülün, istiğâsenin, sevginin aklen, şer’an ve fıtraten yalnızca Allah’a yapılması gereklidir. Kim bunları Allah’tan başkasına yaparsa, yaptığı şeyi Allah’a benzetmiş olur. Halbuki Allah’ın eşi 312 ve benzeri yoktur. Bunu yapan kimse müşriktir ve Allah onu asla affetmeyecektir.

Şirk de tevhid gibi üçe ayrılmaktadır. Birincisi rubûbiyet şirkidir. Buna ta’til şirki de denir. Firavun’un şirkiyle, alemin ezeli ve ebedi olduğunu iddia eden filozofların şirki bu nevidendir. îbn Arabi gibi vahdet-i vücûd’u savunanların, cehmiyye ve karamita gibi Allah’ın sıfatlarını ta’til edenlerin şirkleri de bu nevidendir. Rububiyet şirkinin bir diğer çeşidi de Allah’ın isim, sıfat ve rubûbiyetini ta’til etmeden başka bir ^{[318] [319] [320]} ilah edinenlerin şirkidir. Örneğin üç ilah kabul eden Hristiyanlann, hayrı nur’a, şerri de karanlığa isnat eden Mecusilerin, sabiilerin şirkleri hep bu türdendir. Evliyanın ruhlarının ölümlerinden sonra tasarrufta bulunduğunu iddia edip, kabirlere ibadet edenler bu şirki işlemektedirler. Onlar kabirlerdekilerin hacetleri ve sıkıntıları giderdiğini, kendilerine çağıranlara yardım ettiklerini, onlara sığınanları koruduklarım iddia etmektedirler. îşte bütün bu kimseler rubûbiyet şirki işlemektedirler.^[321]

Şirkin ikinci çeşidi tevhîd-i esmâ ve’s-sıfat’ta şirktir. Bu rubûbiyet şirkine göre daha hafiftir. Yaratıcıyı yaratılmışa teşbih edip, Allah’ın eli elim, görmesi görmem, işitmesi işitmem, istivâ’sı oturmam gibidir diyenlerin şirki bu çeşittendir. Lât ve Uzzâ gibi ulûhiyet isimlerini başka varlıklara verenlerin şirki de tevhîd-i esmâ ve’s-sıfat’ta şirktir.^[322]

Şirkin üçüncü çeşidi tevhîdu’l-ulûhiyye ve ibâde’de şirktir ki bu en büyük şirk olan cahiliye şirkidir. Bu Allah’ın ulûhiyette ortağı olduğuna inanmaktır ki, asıl haram kılınan şirk budur. Allah’a ortak koşup, ortak koştuğu şeye Allah’a dua ediyormuş gibi dua eden, Allah’tan istiyormuş gibi ondan şefaat isteyen, Allah’ı seviyormuş gibi onu sevip ondan korkan, kısacası Allah’a ibadet eder gibi başka varlığa ibadet eden kişi en büyük şirk olan ulûhiyet şirkini işlemektedir.^[323]

îşte Vehhabilerin ilgilendikleri ve asıl karşı çıktıkları şirk çeşidi ulûhiyet şirki, yani Allah’a ibadette şirktir. Onlara göre şefaat, tevessül, istiğâse, istiâne, dua vb. şeyler Allah’tan başkasına yapılması caiz olmayan birer ibadet çeşididirler. Kim bunlardan birini Allah’tan başka bir varlığa yöneltirse, Vehhabilere göre Allah’a ibadette ortak koşmuş ve şirkin en büyüğü olan ulûhiyet şirkini işlemiş olur.

Müşriklerin geneli Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğunu ikrar ediyorlar, yani Allah’ı rablıkta bir kabul ediyorlardı, ancak onlar aynı zamanda onun katında şefaatçiler edinerek Allah’a ulûhiyette ortak koşmuşlardır. Nitekim Allah Kur’an’ı Kerim’de şöyle buyurmaktadır: “Allah’tan başka kendilerine ne fayda, ne de zarar sağlamayan şeylere

ibadet edip, bunlar Allah katında şefaatçilerimizdir derler”^{[324] [325] [326]}. Buna göre Allah’a 317

ibadette ortak koşmak en büyük şirktir.

Şirk ibadete girince onu bozar, amel boşa gider. Bunu yapan kimse ise cehennemde ebedi kalır. Buna delil olarak şunlar gösterilebilir: Birincisi, resulullah’ın savaştığı kafirler Allah’ın yaratıcı, rızık verici, öldürüp dirilten ve bütün işleri yönlendiren olduğunu kabul ediyorlardı, ancak bu durum onları Müslüman kılmamıştır. İkincisi, müşrikler ibadet ettikleri şeyler için, “biz onlara bizi Allah’a yakınlaştırmaları ve Allah katında şefaat etmeleri için ibadet ediyoruz” diyorlardı. Üçüncüsü, resulullah çeşitli şeylere ibadet eden insanlara gönderilmiştir. Kimisi güneşe ve aya, kimisi meleklere, kimisi nebi ve Salihlere, kimisi de ağaç ve taşlara ibadet ediyorlardı. Resulullah bunların arasında fark gözetmeksizin hepsiyle savaşmıştır. Buna göre, zamanımız müşrikleri ilk müşriklerden daha kötüdürler. Çünkü ilk müşrikler rahatlık zamanlarında şirk koşup, sıkıntılı anlarında Allah’a yöneliyorlardı. Zamanımız müşrikleri ise, hem rahatlıkta, hem de sıkıntıda her zaman Allah’a şirk

•2 10 koşmaktadırlar.

Allah Kur’an-ı Kerim’de; “ Allah kendisine şirk koşulmasım bağışlamaz. Bunun dışında dilediğini bağışlar”^[327] buyurmaktadır. Hz. Peygamber de bir hadisinde; “Kim Allah’tan başkasına dua ederse cehenneme girer. Kim Allah’a şirk koşmadan ona kavuşursa cennete, kim de şirk koşarak ona kavuşursa cehenneme girer” buyurmaktadır. Buna göre şirkten korkmak gerekir. İnsanların en çok ibadet edeni bile olsa, eğer bir •29 A

kimse Allah’a şirk koşmuşsa o cehennemliktir.

İbn Abdulvehhab’a göre şu durumdaki kişiler İslam’dan çıkar;

a)    Allah’a ibadette şirk koşanlar. Bunlara Allah’tan başkasına, mesela kabirlere ve cinlere kurban kesenler de dahildir.

b)    Kim Allah ile arasına bir vasıta kılarak, ona dua eder, tevekkül eder veya ondan şefaat isterse o kafirdir.

c)    Kim müşrikleri tekfir etmeyip, küfürlerinde şüphe ederse veya mezheplerini doğru bulursa o kafirdir.

d)    Kim resulüllah’ın yolundan başka yolun, onun hükmünden başka hükmün daha iyi olduğuna inanır, tağutlarm hükmünü onun hükmüne tercih ederse o kafirdir.

e)         Kim resulullah’m getirdiği bir şeye buğzederse, onunla amel etse bile, kafirdir.

f)    Kim resulullah’m getirdiği dinden herhangi bir şeyle , mesela haram veya helalle, alay ederse o kafirdir.

g)         Kim sihir yapar veya sihire razı olursa kafirdir.

h)         Müslümanlara karşı müşriklere yardım edip arka çıkan kafirdir.

• 321

ı) Allah’ın dininden yüz çeviren, onu öğrenmeyen, onunla amel etmeyen kafirdir.

Bir kimse; “Ben Allah’a şirk koşmuyorum, Salihlere ilticada bulunuyorum. Salihlere ilticada bulunmak şirk değildir. Şirk putlara tapmaktır, ben putlara tapmıyorum” derse, o kimseye ağaçlara, Salihlere ve kabirlere ilticada bulunmak putlara tapmaktır diye cevap verilir. Cahiliye Araplarımn şirki zamanımızdaki müşriklerin şirkinden iki bakımdan daha hafiftir: Birincisi, Arap müşrikleri sadece rahatlık zamanlarında Allah’a ortak koşup, meleklere, evliyaya ve putlara dua ediyorlardı. Sıkıntılı zamanlarında ise, sadece Allah’a dua ediyorlardı. Nitekim bu konuda Allah şöyle buyurmaktadır: “ Kendilerine bir zarar dokununca Allah’a yönelerek dua ederler”^[328], “Onları dağlar gibi dalgalar sardığında dini yalnız Allah’a has kılarak dua ederler”^[329]. Buna göre resulüllah’ın savaştığı müşrikler, sadece rahatlıklarında Allah’tan başkasına dua ediyorlardı. Bir zarar veya sıkıntı anında ise sadece Allah’a dua ediyor, ona ortak koşmuyorlardı. Zamanımız müşrikleri ise hem rahatlıklarında, hem de sıkıntılı anlarında Allah’a ortak koşup, başkalarına dua etmektedirler. İşte cahiliye müşrikleri ile zamanımız müşrikleri arasındaki birinci fark budur. İkinci fark ise; Cahiliye müşrikleri kendilerini Allah’a yakınlaştıracak bir melek, bir peygamber veya evliya gibi günah işlemeyip Allah’a itaat eden kimselere, ağaç, taş gibi Allah’a isyan etmeyen varlıklara dua ediyorlardı. Zamanımız müşrikleri ise en fasık kimselere dua etmektedirler. Onların dua ettikleri, zina, hırsızlık, namazı terk etme gibi günahları işleyen fasık ve facir kimselerdir. Salih kimselere, ağaç, taş gibi Allah’a asi olmayan varlıklara inanıp dua eden, günah işleyen fasıklara inanıp dua edenden daha ehvendir. Bu iki nedenden dolayı resulüllah’ın savaştığı müşriklerin şirki zamanımız müşriklerinin şirkinden daha hafiftir.^[330]

Tekfir ve şirk konusu vehhabilerle muhalifleri arasında en çok ihtilafa sebep olan meseledir. Vehhabiliğe muhalif olanlar, onların insanların yapmakta oldukları birçok şeyi şirk olarak nitelendirmelerine karşı çıkarlar. Onlara göre, Müslüman olduğunu söyleyip, namazı, zekatı eda eden kimse tekfir edilemez. Bu konuda Hz. Peygamber’in, “İnsanlarla Lâilâhe illallah diyene kadar savaşmakla emrolundum. Bunu dediklerinde mallarını ve kanlarını benden korumuş olurlar” hadisi ile, Lâilâhe illallah diyen birini öldüren sahabeye Hz. Peygamber’in kızmasını delil olarak gösterirler. Onlara göre, resulüllah zamanındaki müşriklerle zamanımızdaki insanları aynı kefeye koymamak gerekir.^[331]

İbn Abdulvehhab ve tabilerine göre ise, Kur’an ve hadisler her devirde geçerlidir. Şirk ve küfür işlendiği müddetçe, bu konudaki nasslar da bunları işleyenler için her devirde geçerlidir. Bir kimsenin İslam’a intisap etmesi, onun müşrik olamayacağı anlamına gelmez. Resulüllah ümmetinin yetmiş üç fırkaya bölünüp, bunlardan sadece birinin kurtuluşa ereceğini, diğerlerinin ise cehennemlik olduğunu bildirmiştir. Ayrıca o, ümmetinden bir grubun puta tapıcılığa döneceğini haber vermiştir. Buna göre kişinin Müslüman olması, müşrik diye isimlendirilmesine mani değildir. Büyük şirkin herhangi bir çeşidini işleyen kimsenin müşrik diye isimlendirilmesi vaciptir. Bir kimsenin kelime-i şehâdeti söylemesi onun müşrik olmadığım göstermez. Kelime-i şehâdeti söylediği halde şirk amelleri işleyen kişinin tekfir edilip öldürülmesi gerekir. îbn

Abdulvehhab bu görüşe delil olarak şunları göstermektedir: a) Resulüllah zamanındaki münafıklar kelime-i şehâdeti söyleyip, beş vakit namazı kılıyorlar, hatta peygamberle birlikte savaşa katılıyorlardı. Buna rağmen Kur’an onları zemmetmiş, cehennemin en alt tabakasında olacaklarını bildirmiştir, b) Sahabe Hz. Ebûbekir’e zekat vermeyenlerle savaşmak konusunda ittifak etmiş, onları mürted olarak isimlendirmiştir, c) “Benî Hanîfe” kabilesi Müslüman olduklarını söyleyip, namaz kılıyorlardı. Ancak Müseylime’yi peygamber olarak kabul etmeleri nedeniyle sahabe onlarla savaşmıştır, d) Gulat-ı Şia Müslüman olduklarını söyledikleri halde, Hz. Ali’yi kutsadıklarından dolayı sahabe onlann küfrünü ve katlini uygun görmüştür, e) Şaka için bile olsa resulüllah ve sahabe hakkında kötü şeyler söyleyenleri Kur’an kafir olarak vasıflandırmıştır. f) Câd b. Dirhem zühdü ve ilmiyle meşhurdu. Ancak Allah’ın sıfatları konusundaki görüşleri nedeniyle Emevi halifesi onu öldürmüş, tâbiûn da onun öldürülmesini uygun görmüştür.^[332] İbn Abdulvehhab ve tabilerine göre bütün bu deliller, Müslüman olduğunu iddia eden bir kişinin, müşrik veya kafir olabileceğini göstermektedir.

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabilerinin küfür ve şirk konusundaki görüşleri ile birçok kimseyi tekfir edip, müşrik olarak nitelendirmeleri İslam alimleri tarafından tepkiyle karşılanmış ve bu konuda onlara şiddetle karşı çıkılmıştır. Vehhabilerle muhalifleri arasında şirk ve tekfir konusunda önemli tartışmalar meydana gelmiştir. Hatta Vehhabiliğe karşı çıkanların en çok eleştirdikleri mesele tekfir meselesidir.

Vehhabilerin tekfir ve şirk konusundaki görüşlerinin temelini “tevhîdu’l-ulûhiyye” etrafındaki fikirleri oluşturmaktadır. Onlar ibadet kavramının kapsamını genişletmekte, bir kimsenin bir başka varlığa her şekilde yönelmesini ibadet olarak değerlendirmektedirler. Vehhabilere göre Allah’tan başkasına yapılması caiz olmayan davranışları herhangi bir varlığa yapmak, yani Allah’a ibadette şirk koşmak en büyük şirk olarak kabul edilmektedir. Buna göre dua, istiğâse, adak, kurban, sevgi, tevekkül, istekte bulunmak Allah’tan başka bir varlığa yapılması caiz olmayan birer ibadet çeşididirler. Her kim bu ibadet çeşitlerinden birini Allah’tan başka herhangi bir varlığa yaparsa o müşriktir, Allah’a ibadette ortak koşmuştur, tekfir edilmesi vaciptir.

III. BİD’AT

Bid’at kelimesi Arapça’da icat etmek, örneği olmaksızın yapıp ortaya koymak, inşa etmek anlamlarına gelen “bd’a” kökünden türemiş olup^[333], eskiden olmadığı halde sonradan icat edilen şey^[334] anlamına gelmektedir. Ayrıca bid’at, sonradan ihdas edilmiş olup, Kur’an’a, sünnete ve icma’a aykırı olan şey ^{[335] [336]} şeklinde de tarif edilmiştir.

Bid’at öncekilere benzemeyen, evvel yok iken yeni ortaya çıkan veya çıkarılan şey demektir. Bid’at konusunda İslam alimleri değişik tarifler yapmışlardır. Bir grup bid’at’ı dar manada ele almış ve “Hz. Peygamber’den sonra ortaya çıkan, din ile alakalı olup bir ilave veya eksiltme mahiyetinde olan şey” şeklinde tarif etmişlerdir. Bu tarife göre bid’at kötüdür, sapıklıktır. Dini bozacağı, değiştireceği için onunla mücadele etmek gerekir. Diğer bir gruba göre bid’at, Hz. Peygamber’den sonra icat edilen, moda haline gelen her şeydir. Bu tarif çok geniş olduğu için tek değerlendirmeye tabi tutulmamış, mezmûme(kötü) ve hasene(iyi) kısımlarına ayrılmıştır. Bu arada şer’i 330 delillere aykırı her şey ve her davranışa bid’at diyenler de olmuştur.

Bid’at’ı geniş manada ele alanlara göre, Hz. Peygamber’den sonra ortaya çıkan her şey bid’attir. Buna göre dini mahiyette görülen amel ve davranışlardan başka, günlük hayatla alakalı olarak sonradan ortaya çıkan yeni fikirler, uygulama ve âdetler de bid’at sayılmıştır. Bu gruba göre Hz. Peygamber, İslam’da güzel bir çığır (sünnet-i basene) açana, o çığıra uyanlar bulunduğu sürece sevap verileceğini, kötü bir çığır ( sünnet-i seyyie) açana da , o çığıra uyanlar bulunduğu sürece günah yazılacağım ifade etmiştir.^[337] Hz. Peygamber’in bid’at’ı reddeden hadisleriyle her devirde günlük hayata girmesi zorunlu bulunan yenilikleri bağdaştırmanın yegane yolu olarak, bid’at-ı hasene ve bid’at’ı seyyie diye bid’at’ı ikiye ayıran bu gruba göre Kur’an’ı bir mushafta toplamak, teravih namazını cemaatle kılmak, minare ve medrese yapmak iyi bid’at’a; kabirler üzerine türbe yapmak, oralara mum dikmek ise kötü bid’at’a örnek olarak verilmektedir.^{[338] [339] [340]}

Bid’at’ı dar kapsamlı olarak ele alanlara göre ise, dinle ilgisi ve dini mahiyeti bulunmayan şeyler bid’at sayılmaz. Bu bakımdan örf ve âdet türünden olan davranışlar bid’at kavramının dışında kalır. Bu grup, görüşlerine mesnet olarak; “işlerin en kötüsü sonradan ihdas edilenlerdir’ , “Sonradan ihdas edilen her şey bid’attir” ve “Her bid’at delalettir”^[341] mealindeki hadislerin genel ifadelerini almışlardır. Bunlar diğer grubun dayandığı hadisleri de kendi görüşleriyle bağdaşacak şekilde yoruma tabi tutmuşlardır.^[342]

Hz. Peygamber sonradan çıkarılan her şeyin bid’at olduğunu, her bid’at’m sapıklıktan ibaret bulunduğunu ve her sapıklığın da insanı ateşe sürükleyeceğini bildirmiştir.^[343] Daha dindar, daha iyi kul olabilmek için, birincisi sabahlara kadar uyumayıp ibadet etmek isteyen, İkincisi her gününü oruçlu geçirmeye azmeden ve üçüncüsü aile hayatından uzak kalmaya niyet eden üç sahabiye Hz. Peygamber şöyle seslenmiştir: “Ben Allah’ı en iyi bilen ve onu en ziyade sayanınız olduğum halde, hem ibadet eder hem uyurum, oruç tuttuğum ve tutmadığım günler vardır, ailem ile de ilgilenirim. Kim benim sünnetimi terk eder, yolumdan ayrılırsa benden değildir.”^[344]

Bid’at sünnetin zıddıdır. Sünnet ise Kur’an ve resulüllah’tan sahih olarak nakledilen şeydir. Buna ashâb-ı kiram’m sünnetini de ilave etmek gerekir. Böylece Hz. Peygamber ve ashâb-ı kiram’m dine ait kavil, fiil ve takrirlerinden bize nakledilenler sünnet, bunun zıddı da bid’at olmuş olur. Mezhepte bid’at öyle bir görüşün ileri sürülmesidir ki, o görüşü ortaya koyan ve onunla amel eden şeriat’ın sahibine (Hz. Muhammed’e) ve dinin büyüklerine uymamış, dinin kesin esaslarına muhalefet etmiş olsun. Yapılan çeşitli tariflerden de anlaşılacağı gibi bid’at, yani Allah’ın kitabına ve resulüllah ile ashâb-ı kiram’m sünnetine aykırılık, dinin akaid ve ibadet kısımlarında, ahkâm-ı dîniyye’nin asıllannda vuku bulur. Bu konuda ittifak vardır. Bazıları bid’at’ı âdetlere de teşmil eder ve İslam’ın esas ve ahkâmından olmayan (örneğin kıyafet şekli, kullanılan âletler gibi) sonradan ortaya çıkan her şeyi bid’atten kabul ederler.

Bid’at’ı geniş manada ele alan görüş, Hz. Peygamber devrinde olmayıp, ondan sonra ortaya çıkmış olan dini veya din dışı her türlü yeniliğe karşı çıkmakta ve bu yenilikleri bid’at olarak nitelendirmektedir. Ancak bu görüş günlük hayatta gereksinim duyulan şeyleri de bid’at olarak değerlendirdiği için birtakım problemleri de beraberinde getirmektedir. Çünkü bu anlayış her keşfe, her icada, her yeni âdet ve âlete cephe alıp bunları kötü bid’at olarak mahkum etmektedir. Halbuki insanların her devirde yeni icatlara, gelişmiş âletlere ihtiyacı olmaktadır. Bu tür ihtiyaçları bid’at diye reddetmenin, bunları dine aykırı olarak görmenin beşeriyet hayatında büyük sıkıntılara yol açması kaçınılmaz olacaktır.

Nitekim böyle bir görüşün doğru olmadığına en büyük delil, resulüllah’tan hemen sonra, onu ve İslam’ı en iyi anlayan halifeleri ve sahabesi tarafından yapılan yeniliklerdir. Bu yenilikler sadece savaş tekniği ve âletlere münhasır kalmamış, bazı dini meselelere de uzanmıştır. Bu cümleden olarak Kur’an-ı Kerim mushafta toplanmış, divan kurulmuş, zekatı vermeyenlerle savaşılmış, teravih namazı cemaatle kılınır olmuş, Cuma için bir ezan daha ihdas edilmiştir. Buna göre her yeniliğin peygamberimiz tarafından mahkum edilen bid’at mefhumuna dahil olmadığı anlaşılmaktadır. Korunması gereken şey, iman, ibadet ve hayat nizamıyla İslam’dır. Bunları bozan, çehresini değiştiren şey kötü bid’attır. Beşeri hayatın icabı olarak icad edilen ve keşfedilen âletler, geliştirilen teknik kötü olmadığı gibi, menedilmiş de değildir. Tam tersine, İslam’ın yasaklamadığı, insanın refah ve saadetini hedef alan her yenilik İslam’ın teşvikine mahzar olmuştur.^{[345] [346]}

Bid’at kelimesi, Hz. Peygamber’in sünnetine tamamen uymak anlayışına karşı, isyana delalet etmesi bakımından kelam ilminde önem kazanmış, İslam camiasında zuhur eden yeni fikir ve âdetlerin, peygamber’in sünnetine uymayan gidiş yüzünden her türlü huzursuzluğa alem olmuştur. Bid’at konusunda iki farklı grup ortaya çıkmıştır.

Biri muhafazakar olup, yavaş yavaş kaybolmaktadır ki, eskiden daha ziyade Hanbelîler tarafından, günümüzde ise Vehhabiler tarafından temsil edilmektedir. Bu gruba göre Müslümanların görevi yenilik (ibtida) değil, var olana uymaktır. Diğer grup ise mekanın ve şartın değişmesini bir vâkıa olarak kabul ederek, iyi ve hatta zaruri bid’atler bulunduğunu kabul etmişlerdir.^[347]

İbn Hazm, İbn Teymiyye, Muhammed b. Abdulvehhab gibi alimler, Vehhabiler, Kadızadeliler gibi gruplar Müslümanları sünnet yolunda birleştirmek ve bid’atleri ortadan kaldırmak için mücadele bayrağı açmışlardır. Ancak mücadele usulleri çok sert ve kırıcı olduğu için müsbet netice alamamış, bid’atçilerin taassubunu körüklemiş, birleştirmek yerine ayrılmalara, sünnete bağlamak yerine ondan uzaklaşmalara sebep olmuşlardır.^[348]

Hanbeli Mezhebi genel olarak dinde ortaya çıkan her türlü bid’at’a karşı çıkar. Şeriatta yeri olmayan her türlü ibadet reddedilir. Bu konuda îbn Teymiyye’nin koymuş olduğu kaide şudur: “Din iki esas üzerine kurulmuştur; sadece Allah’a ibadet etmek ve sadece Allah’ın emretmiş olduğu ibadetleri yapmak”^[349]. İbn Teymiyye’ye göre nehir, kaynak, ağaç, dağ, mağara gibi şeriatın uygun görmediği yerlere hayır umarak yönelmek bid’atttır ve bunların en fenası da bu gibi yerlere adak adamaktır. Kabirlere ve kabir ehline adak adamak da günahtır. Kabir ehline vefa caiz değildir. Bu yolda adanılan şeyleri ihtiyacı olan fakirlere tasadduk etmek Allah katında daha hayırlıdır, İslam memleketlerinde pek çok yerler vardır ki, insanlar oraya gidip dua ve niyazlar ederek günaha girerler. Senenin muayyen günlerinde pek çok kimse hacca gider gibi bazı kabirlere gider ve kimisi hasta olup bir türbeye kurban nezreder. Güya maksatlarının gerçekleşmesine veya korkularının define ancak bu adaklar sebep olmuştur diye itikat ederler. Bu suretle şer’an haram olan birtakım adaklar türbedarlara ve mezarların yakınında bulunanlara yiyecek olmuştur. Bunların hepsi şer’an yasaktır, bid’attır. îşte Hz. Peygamberin inkar ettiği hep bu işlerdir.^[350]

İbn Abdulvehhab’a göre her türlü bid’at çeşitleri reddedilmelidir. Bir mektubunda bid’at-ı hasene diye bir şey olmadığım, Hz. Peygamberin her bid’at’m sapıklık olup, her sapıklığın da cehenneme götüreceğini bildirdiğini söylemektedir. Oğlu Abdullah’a göre ise bid’at, bid’at’ı iyi ve kötü ( hasene ve seyyie) şeklinde ikiye ayıranların aksine her şekliyle mutlak manada kötüdür. Yine bid’at’m vacip, haram, mendup, mekruh ve mubah olarak beşe taksim edilmesi de doğru değildir. Bu konuda selef-i salihin’in vacip, mendup ve mubah şeklindeki üçlü taksimatı esas kabul edilip, bunun dışındakiler haram ve mekruh sayılmalıdır.^[351]

Vehhabiler bid’at konusunda genelde selefin yolunu takip etmekte, özelde ise İbn Teymiyye’nin bid’at anlayışını benimsemektedirler. Nitekim İbn Abdulvehhab bid’at konusunda İbn Teymiyye’nin metodunu benimsemiş, hatta bu konuda ondan daha aşın fikirler beyan etmiştir.

îbn Abdulvehhab aldığı Hanbeli eğitimi vasıtasıyla îbn Teymiyye’nin eserleriyle tanışmış, bir taraftan İbn Teymiyye’nin eserlerini okurken, diğer taraftan da bu eserleri tensih etmiştir. İbn Teymiyye’nin eserleri ona yol göstermiş, hem bid’at konusunda hem de diğer konularda onun fikirlerinin temelini oluşturmuştur.^[352]

Vehhabilerin bid’at olduğunu iddia ederek karşı çıktıkları meselelerin başında kabirler ve kabir ziyaretleri gelmektedir. Vehhabiler kabirlerin yer seviyesinden yükseltilmelerine, kabirlerin üzerine kubbe yapılmasına, kabirlere bina inşa etmeye, kabirlerin mescit kılınmasına, orada kandiller yakılmasına, kabirlerde namaz kılınmasına, kabir ehline kurban ve adak nezredilmesine, Salih kimselerin kabirlerine giderek onlardan herhangi bir istekte bulunulmasına karşı çıkmakta, bunların bid’at olduğunu ve caiz olmadığını iddia etmektedirler.

Vehhabiler ellerine geçen her köy ve kentteki türbeleri yıkıp harap etmişlerdir. Öyle ki, bazı Avrupalı yazarlar onlara “mabed yıkıcıları” adını takmışlardır. Çünkü onlar türbeyle beraber, eğer yanında varsa, mabetleri de yıkmışlardır. Onların şiddet eylemleri türbelerle sınırlı kalmamış, görünen mezarlara dahi el atarak yıkmışlardır. Öyle ki, Hicaz bölgesinde iktidarı ele geçirdiklerinde, tüm sahabe mezarlarını yıkarak yerle bir etmişlerdir. Şu anda buraların kabir olduğunu gösteren işaretlerden başka, bu kabirlerden bir şey kalmamıştır. Onlar kabir ziyaretlerini, sadece kabirde yatana selam vermekle sınırlı kalması şartıyla caiz görmüşlerdir.^[353]

Kabirlerin üzerine kubbe, yanlarına mescit yapmak, peygamberlerin, Salih kimselerin, emirlerin mezarlarına mescit bina etmek haramdır ve bunların yıkılması gerekir.^[354]

İster namaz kılmak, ister dua etmek veya orada bir şey okumak için kabirlere gitmek caiz değildir. Kabirlerde Allah’ı zikretmek ve orada kurban kesmek de günahtır. Çünkü bunlar birer ibadet çeşididirler ki, bunların Allah’tan başkasına yapılması caiz değildir. Kabirlere namaz kılmak için gitmek caiz değildir. Çünkü ne sahabe, ne de tâbiûn bunu yapmamışlardır. Sahabe ve tâbiûn Hz. Peygamber’in mescidine giderek namaz kılıyor, namaz bitince de ya oturuyor, ya da çıkıyorlardı. Hz. Peygamber’in kabrine giderek, ona salât-ü selam’da bulunmuyorlardı. Çünkü resulüllah peygamberlerin kabirlerini mescit kılanlara lanet etmiştir. Nitekim sahabe ve tâbiûn peygamber’in kabrine selam verip gidiyorlar, herhangi bir dua etmiyorlardı. Ayrıca Hz. Peygamber Mescid-i Haram, Mescd-i Aksâ ve kendi mescidi haricinde bir mescide yolculuk yapmayı yasaklamıştır.^[355]

Nitekim Muhammed b. Abdulvehhab Uyeyne’deki ikameti esnasında birçok kimsenin kabirleri ziyarete giderek dua ettiklerini, onlardan istekte bulunduklarını, adak ve kurban nezrettiklerini gördüğü zaman bunları yadırgamış, bu tür davranışlara şiddetle karşı çıkmıştır. îlk önce insanları bu davranışlardan vazgeçmeleri için uyarmış, faydası olmayınca da Uyeyne emiri Osman b. Muammer’in de desteğini alarak Uyeyne yankındaki el-Cebile’de bulunan sahabeden Zeyd b. Hattab’m mezarı ile o çevrede bulunan tüm mezarları yıkarak yerle bir etmiştir. Vehhabiler bundan sonra ulaştıkları ir n başka bölgelerdeki mezarları yıkmaya devam etmişlerdir.

Hz. Aişe’den nakledilen bir hadiste, Ümmü Seleme Habeşistan’da gördüğü bir kilise ve orada bulunan resimlerden bahsetti. Hz. Peygamber şöyle dedi: “Onlardan Salih bir kimse öldüğünde onun resmini yapıp, kabrini mescit kıldılar. Onlar Allah katında insanların en şerlileridirler.” Bu kimseler hem kabir inşa ederek, hem de resim yaparak iki fitneyi birden işlemişlerdir. Hz. Peygamber diğer bir hadisinde: “ Allah’ın laneti Yahudilerin ve Hristiyanlann üzerine olsun. Peygamberlerinin kabirlerini mescit kıldılar” buyurmaktadır. Hz. Peygamber kendi kabrinin de mescit kılınmasından korkmuş, Yahudi ve Hristiyanlann yaptıklarından ümmetini sakındırmıştır. Müslim’in Cündüb b. Abdullah’tan naklettiği bir hadiste ise; “Sizden öncekiler Peygamberlerinin kabirlerini mescit kılıyorlardı. Kabirleri mescit edinmeyin, sizi bundan men ediyorum” buyurulmuştur. Ömrünün sonuna doğru Hz. Peygamber kabirleri mescit kılmayı yasaklamış, bu fiili yapanları da lanetlemiştir. Namaz kılman her yer mescit sayılacağı 351

için kabirlerde namaz kılınılmamahdır.

Kabirleri mescit kılmak Yahudi ve Hristiyanlann âdetidir. Peygamberimiz ümmetini bundan men etmiş, bunu yapanlara da lanet etmiştir. Hz. Peygamber bid’at ehlinin en şerlilerini açıklamış, selef alimleri bunları yetmiş iki fırkaya çıkarmışlardır. Râfızîler ve Cehmiyye bunlar arasındadır. Çünkü kabirlerde ibadeti ilk çıkaran Râfızîlerdir. Kabirlere ilk mescit yapanlar da onlar olmuştur. İmam Malik’in Muvatta’mda yer alan bir hadiste resulüllah şöyle buyurmuştur: “Allah’ım kabrimi tapınılan bir put kılma. Peygamberlerin kabirlerini mescit kılanlara Allah’ın azabı şiddetlidir.” İbn Abbas resulüllah’ın kabirleri ziyaret edenleri ve mescit kılanları lanetlediğini rivayet etmektedir.

İbn Abdulvehhab ve tabileri kabir ziyaretlerini meşru görmekle birlikte, meşru olan ve olmayan kabir ziyaretleri şeklinde bir ayrıma gitmişlerdir. Meşru olan ziyaret “Kabirleri ziyaret edin. Bu size ahireti hatırlatır” hadisinde geçtiği gibi, ya ahireti hatırlamak, ya da ölüye değer verildiğini, onun unutulmadığını göstermek için yapılan ziyarettir. Ancak ölüye dua edip, ondan şefaat isteğinde bulunulmamalıdır. Meşru

³⁵¹ Muhammedb. Abdulvehhab, Kitâbu’t-Tevhîd, s.45-46

^3:>2 Muhammed b. Abdulvehhab, a.g.e., s.47-49

olmayıp men edilen kabir ziyareti ise, şeriata uygun olmayan ziyaretlerdir. Bu da kabirleri ibadet yeri kılmak gibi fiilleri yapmakla gerçekleşir.^[356]

Ebû Dâvud’da yer alan, Ebû Elureyre’nin rivayet ettiği bir hadiste resulüllah şöyle buyurur: “Evlerinizi kabir kılmayın, kabrimi bayram yerine çevirmeyin, bana salavat getirin. Nerede olursanız salavatımz bana ulaşır.” Ali b. Hüseyin bu hadisi delil göstererek, resulüllah’m kabri yanına gelip dua eden bir adamı bundan men etmiştir. Peygamber’in kabrini ziyaret etmek amellerin en faziletlisi olmakla birklikte, sırf ziyaret maksadıyla özel olarak oraya gitmek yasaklanmıştır. Çünkü resulüllah sırf dua etmek için kabrine gelmeye gerek olmadığını, nerede olunursa olunsun salavatm kendisine ulaşacağını belirtmiştir. Nitekim resulüllah kabirlerde namaz kılmazdı.^[357]

İbn Abdulvehhab ve tabilerine göre, resulüllah’ın sadece mescidini ziyaret için yolculuk yapılması gerekir. Bu ziyaret sırasında onun kabri de ziyaret edilip, ona dua edilebilir. Ancak bu durum aynı gün içinde olmamalıdır. Çünkü sahabe ve tâbiûn bu davranışı yapmamışlardır. Resulüllah’m mscidini ziyarete giden kişi, onun kabrini de ziyaret edip dua edebilir. Ancak dua esnasında kabre değil, kıbleye dönülmelidir. Peygamberlerin kabirlerini mescit kılanların lanetlendiği hadise dayanarak, resulüllah’ın kabri yanında namaz kılmayı haram olarak görmektedirler. Senenin herhangi bir gününde peygamber’in veya herhangi bir kimsenin kabrinde toplanılmasını bid’at olarak görürler. Çünkü bu durumda kabir ehlinden istekte bulunulması gibi şirk tezahürleri ortaya çıkabilmektedir, içlerinde haram kılınan şeyler işlendiğinden dolayı, kabirlerin üzerine yapılmış olan kubbelerin yıkılması gerekir. îbn Abdulvehhab ve tabilerine göre kabirler yer seviyesinden yükseltilmemeli, oraya herhangi bir şey yazılmamak, kabirler süslenmemek ve oralara ışık yakılmamalıdır. Vehhabiler bu konudaki tavırlarının, sahabe, tâbiûn ve meşhur alimlerin tavrıyla aynı olduğunu iddia etmektedirler.^[358]

Salih kişilerin kabirlerini mescit edinmek ehl-i kitab’m âdetidir. Bunu yapan kimseler lanetlenmişlerdir. Çünkü bunu yapanlar ehl-i kitab’a benzerler. Bazı kimseler mescit olmaksızın da kabirlerde namaz kılmaktadırlar. Kabirlerde namaz kılmak da, oraları mescit edinmek de haramdır, bunu yapanlar lanetlenmişlerdir. Peygamberlerin eserlerini mescit kılmak da ehl-i kitab’m geleneğidir ve cahiliye bid’atlarındandır. Ancak bu ümmetten onların varisleri bulunmaktadır. Bu kimseler peygamber’in ayağının değdiği, namaz kıldığı yerlere mescit bina etmektedirler. Irak’ta Şeyh Abdulkadir Geylânî’nin ibadet ettiği yerler olduğu iddia edilen makamlar vardır ve buralara mescitler inşa edilmiştir. Yine Şiiler Hz. Ali’nin gittiği yerlere mescitler yapmaktadırlar. Müslüman olduğunu iddia eden bir kişinin bu tür davranışlardan sakınması gerekir. Sahabe ve tâbiûn peygamber’in ibadet ettiği yerleri mescit yapmamışlardır. Bu tür yerlere mescit yapmak bid’attır ve yasaklanmıştır. Hz. Ömer, altında Hz. Peygamber’e biat edilen ağacın, insanların ibadet nedeniyle altına gitmelerinden dolayı, fitne çıkması endişesiyle kesilmesini emretmiştir.^[359]

Kabirlerde kandil ve lamba yakmak konusunda ise, resulüllah’m bu tür davranışları yapanlara lanet ettiği hadis bunların haram olduğuna delildir. Özellikle mübarek gecelerde ve ramazan gecelerinde ehl-i beyt’in türbelerinde kandiller yakılmaktadır. Bunu yapanlar da iyi bir şey yaptıklarını düşünmektedirler. Irak’ta insanlar her türbeye belirli bir gün ayırarak, orada toplanıp ibadet yapmaktadırlar. Bu 357 tür şeyler kabirleri bayram yeri kılmaktır ki, resulüllah’m hadisiyle yasaklanmıştır.

Şiiler’in yapmakta oldukları bu hareketleri hoş karşılamayan Vehhabiler, onların kendilerine saldırmasını bahane ederek 21 nisan 1802’de Kerbelâ’ya girmişler, Şii Hazâil kabilesine saldırarak, çarşılardaki, evlerdeki halkın çoğunu kılıçtan geçirmişlerdir. Hz. Hüseyin’in türbesinin kubbesini yıkıp, türbede ve çevresinde bulunan her şeyi yağmalamışlardır. Şehirde bulunan silah, mal, elbise, altın, gümüş, Mushaf gibi şeylerden ne buldularsa hepsini yağmalayıp, Kerbelâ’da bulunan yaklaşık oco

iki bin kişiyi de kılıçtan geçirmişlerdir.

Kabirlere bina inşa edip, oralara aşırı ta’zim göstermenin beraberinde getirdiği birtakım mahzurlar vardır. Bu mahzurlar şu şekilde sıralanabilir:

•        Kabirlerde namaz kılınmasına neden olur ki, resulüllah bunu yasaklamıştır.

•        Kabirlerde yapılan duayı Allah’ın kabul edeceğine inanarak oralarda dua etmek.

•        Kabir ehlinin fayda ve zarar temin ettiklerine inanmak.

•        Kabirleri mescit kılarak, oralarda kandiller yakmak. Bunu yapanlar resulüllah’ın lanetine uğrarlar.

•        Kabirlere değerli eşyalar, hazineler, mallar koymak.

•        Kabirlere adak veya kurban nezretmek.

•        Ziyaretçilerin kabirlere secde etmesi.

•        Kabirlerde huşu ile durmak ve ağlamak.

•        Oralarda ibadet etmeye camilerde ibadet etmekten daha çok önem verilmesi.

•        Ziyaretçilerin yaptıklarının kabir ehline eziyet vermesi.

Bütün bu yapılanlar küfürdür, putlara tapmaktır. Çünkü bu yapılanlar birer ibadet çeşididirler. Müşriklerin şirkleri bile bu seviyeye ulaşmamıştır. Bu yapılanların hepsi kabirlere bina inşa etmek neticesinde gerçekleşmektedir. Üzerine kubbe yapılmayan kabirlere giderek hiç kimse bu fiilleri yapmaz. Evliyalar konusunda aşırıya kaçmak şirkin aslıdır. Evliyaya aşırı ta’zim göstererek onları dereceleri üzerine çıkarmamak gerekir. Onları ilahlık mertebesine çıkarıp, ibadet etmek yerine, gittikleri yolu takip etmelidir.^[360]

İbn Abdulvehhab ve tabileri, ibret almak için peygamberlerin, Salih kimselerin veya Müslümanlardan herhangi birinin kabrini ziyaret etmeyi meşru görmekte, ancak kabirlerde yapılmakta olan istiğâse, dua ve şefaat telebi gibi bid’atlere karşı çıkmaktadırlar. Onlara göre günümüzdeki kabir ziyaretleri ziyaret değil, âdeta bid’at ve hurafe çarşılarıdır. Kabirlerde yapılan dua, istiğâse ve şefaat talebi gibi şeyler kesinlikle caiz değildir. Hadislerde kabirlerin mescit kılınmasının yasaklanmasına dayanarak îbn Abdulvehhab ve tabileri kabirleri yıkmakta tereddüt etmemişlerdir. Çünkü onlara göre bu kabirler birer put kılınmaktadır. Münker olan bu bid’at’ı kim görüpte gücü yeterse, 360

yok etmekte tereddüt etmemelidir.

Kabirleri ve evliyaları takdis, ümmet-i Muhammed’in düşmüş olduğu bir fitne ve hurafedir. İslam dini kabirlerin üzerine kubbe yapmak, oralarda namaz kılmak, kabirlerde yatanlardan şefaat istemek gibi fiillerden men etmektedir. İslam’da kişi ile rabbi arasında bir vasıta yoktur. Allah’ın katında onun izni olmaksızın şefaat edecek de yoktur. İnsanlar kabirleri nzıklan için bir kaynak olarak görmekte, oralara ta’zim ve hürmette bulunmaktadırlar. Bazı kimseler Mekke’de Ebû Tâlib’in kabri yanında, Mısır’da Ahmed el-Bedevî’nin kabri yanında İslam’la bağdaşmayan şeyler yapmaktadırlar. Hatta bazı yazarlar, “Türbeleri Ziyaret Adabı” isimli kitaplar yazıp, bazı şeyhlere ait batıl hikayeler anlatmaktadırlar. Bu tür yerleri ziyaret etmeyi mubah kılan sahih bir nass olmadığı gibi, resulüllah, ashabı ve selef-i salihin bu fiilleri işlememişlerdir. Tam aksine, Kur’an ve sünnet nasslarında ve alimlerin eserlerinde bu tür fiillerin reddedildiği görülmektedir.^{[361] [362]}

İbn Abdulvehhab bid’atleri reddedip, sadece Allah’a ibadet ve dua etmeye davet etti. Ona göre, ne evliyaya, ne şeyhlere, ne de türbelere ibadet veya dua edilmemeli, tevessül ve şefaat istenmemelidir. Kabirlere kurban veya adak nezretmek, kabir ehlinden yardım istemek, orada secde etmek Allah’ın razı olmadığı şirk çeşitleridir ve tevhid’e aykırıdırlar. Ayrıca kabirleri süslemek, ipek veya altınla bezemek İslam’dan değildir. İbn Abdulvehhab’m daveti, İslam’ın ilk döneminden sonra ortaya çıkan her türlü âdet ve taklitlere karşı bir savaştır. Mevlid okumak için toplanmak, kabir ziyaretleri, kadınların cenazeyi takip etmesi, name ve raks ile zikir yapmak, bir yere dokunup teberrükte bulunmak gibi fiillerin hepsi bid’attır. Bu fiiller fayda sağlamadığı gibi, sahih İslam’a zarar vermektedirler. Bu nedenle bunlar yok edilmeli, İslam’ın ilk dönemlerindeki sadeliğine ve temizliğine dönülmeli, kul rabbine vasıtasız olarak ulaşmalıdır. Delâilü’l-Hayrât, Kaside-i Bürde gibi tevessüllerle dolu kitaplar İslam o rn

akidesine zararlıdır. Bunlarda yazanların hepsi yalan ve fasid sözlerdir.

Ölen kişinin ameli kesilmiştir ve kendisi duaya muhtaçtır. Kabir ziyaretinin amacı kabir ehli için dua ve ahireti hatırlama olmalıdır. Ancak bugün kabirleri ziyaret edenler kendileri için ölüden şefaat ve dua istemektedirler. Resulüllah’ın mescid-i dırar’ı yıktırması, kabirlere yapılan mescitlerin ve kubbelerin yıkılması gerektiğine delildir. Puta tapıcıhk Salih kişilerin kabirlerini ta’zim ve resimlerini yapmakla başlamıştır. Ümmet-i Muhammed’in en büyük fitnesi kabir fitnesidir. Salih kişileri ta’zim etmek, kabirlerini bayram yeri kılmakla değil, davetlerine tabi olmak suretiyle gerçekleşebilir. 363

Kabirleri mescit kılanlar insanların en şerlileridirler. Bunun sebebi oralarda namaz kılınmasıdır. Oraları mescit kılıp, namaz kılmak en büyük günah olan şirke düşmeye neden olmaktadır. Ayrıca bu Yahudi ve Hristiyanlann yaptıkları şeylerdir. Bu nedenle onlara benzememek gerekir.^{[363] [364] [365]}

İslam aleminin Vehhabilere olan nefretinin ve kızgınlığının bir nedeni de, onların Mekke’yi ele geçirince yapmış oldukları şeylerdir. Onlar Mekke’yi ele geçirince Hz. Peygamber’in, Hz. Hatice’nin, Hz. Ali’nin ve Hz. Ebubekir’in doğdukları evlere yapılmış olan kubbeleri yıktılar. Hz. Peygamber’in kabrinde bulunan süsleri ve zinetleri kaldırdılar. Bu olaylar Müslümanları üzdü ve öfkelendirdi. Kimisi bazı tarihi eserlerin ortadan kalkmasına, kimisi İslam eserlerinin tahrip edilmesine, kimisi de Peygamber’in kabrine böyle bir muamelede bulunulmasına üzüldü. Vehhabiler ise bu yaptıklarım, bid’atlerin ortadan kaldırılıp, dinin aslına dönülmesi olarak değerlendirmişlerdir.^[366] Ayrıca Vehhabilerin Medine’yi ele geçirdiklerinde Bâki mezarlığında medfun bulunan Hz. Peygamber’in zevcelerinin ve sahabenin mezarlarını yıkarak, taşlarıyla Medine kalesi yakınında bir kale yaptıkları; Mekke’de ise Beytullah ve Makâm-ı İbrahim’den başka ne kadar kubbe ve ziyaret yeri varsa hepsini yıktıkları anlatılır. Onların, Hz. Peygamber’in kabri üzerinde bulunan Kubbe-i Hadrâ’yı yıkmak istemelerine rağmen

yıkamadıkları, diğer mezar, türbe ve ziyaret yerlerini insafsızca yıktıkları, değerli 366

eşyaları talan, ettikleri hususunda ittifak vardır.

Vehhabilerin bid’at anlayışlarında mezarlar ve türbeler önemli bir yere sahip olmakla birlikte, onların bid’at saydıkları şeyler şüphesiz ki mezarlarla sınırlı değildir. Müslümanların büyük çoğunluğunun mubah, hatta gerekli olduğuna inandıkları bir çok yeniliğe Vehhabiler karşı çıkmışlar, bu yenilikleri bid’attır diyerek haram olduklarına hükmetmişlerdir. Onların bir çok yeniliği bid’at olarak nitelendirmelerinin temelinde geniş anlamlı bid’at anlayışının etkisi, her sonradan ortaya çıkan yeniliği bid’at olarak vasıflandırma düşüncesi yer almaktadır.

Buna göre Kur’an-ı Kerim’i bırakarak Delâilü’l-Hayrât okumak günahtır. Vehhabiler Peygamberimizin kabrinin üzerindeki kubbeyi, îslamiyeti belli edip gösteren minareleri, kabenin bazı yerlerini bid’attır ve sonu kötü işlemlerdir diyerek yıkmak istemişlerdir. Kaşık ile değil, elle yemek lazım geldiğini, Medine ileri gelenlerinin Zeydiyye mezhebi usulünü kullandıkları için inançlarının ve davranışlarının şeriata 367 aykırı olduğunu iddia etmişlerdir.

Vehhabilere göre beş vakit namazın cemaatle kılınması zorunludur. Namazın terk ve ihmali halinde, ihmal gösterenler Ahmed b. Hanbel ve Şafii gibi büyük imamlar ve onlara uyanlarca şiddetli saldırılara uğramışlardır. Namazı terk eden kimse mürteddir, kafirdir. Namazı tembellikle terk eden kimsenin öldürülmesi hususunda Ebu Hanife ve Zührî dışında bütün alimler müttefiktirler. Namazın cemaatle kılınması da mecburidir. Meşru bir özrü olmaksızın cemaatle namaz kılmayıp, münferiden namaz kılanların ehl-i sünnet ve’l-cemaat’ten hariç olan Şiilere teşbih olunması, şiddetle kötülenmesi ve suçlanması Vehhabilerce doğaldır. Hatta bu inanışlarını yakın zamanda uygulamaya koymuşlar, bu işin takibi için cami imamlarını görevlendirmişlerdir. Her namazın sonunda imam, camide bulunması gereken cemaatin tek tek isimlerini okuyarak yoklama yapar, namaza gelmeyenleri işaretler ve niçin gelmediklerini araştırır. Namazını cemaatle kılmaya ihmal gösteren kişiye birinci gelmeyişinde cami imamı tarafından öğüt verilir. îkinci defa bu ihmal tekrar edilirse, o köy veya kasabanın hakim- ^{[367] [368]} i şer’isi tarafından uyanda bulunulur. Üçüncüsünde ise şahitlerin huzurunda ta’zir edilir.^[369]

Vehhabilerde, dinde akla yer verilmemesi esası, mevcut nasslar haricinde içtihat, kıyas ve istihsan yollarına gidilmeye müsaade etmez. Böyle olunca da peygamber devrinden sonra ortaya çıkan her hadiseyi iyi olsa da yine bid’at saymak lüzumu hasıl olur. Bu şartlar altında ilm-i kelam, felsefe ve tasavvuf yapılamaz. Kur’an ayetlerinde derinleşmek de caiz değildir. Çünkü Hz. Ömer, Subeyg-i Mısrî’yi kader meselesine dair bir ayetin manasında derinleşmek istediği için Mısır’a nefyetmiştir. Bu gibi meselelerde kelâmullah, kader ve kıyamet ahvali hakkında sorular bid’attır. Namazlardan sonra teşbih çekmek, Allah’ın farzetmediği ve resulüllah’m kılmadığı namazlar ihdas etmek , yeni din vaz etmek kadar günah olur. Minare yapmak, el öpmek, boyun kesmek bid’attır.^{[370] [371]}

İbn Abdulvehhab, Cuma geceleri ve günlerinde âdet olan salat ve selam bid’attir diyerek terk edilmesini emretmiştir. Delâilu’l-Hayrât’ta seyyidinâ ve Mevlânâ tabirleri olduğundan bu kitabı yaktığı gibi, Ravd el-Riyâhîn adlı kitabı Ravd el-Şeyâtîn’dir diyerek yakmıştır. Hücre-i Nebeviyye’yi ele geçirirsem onu da yıkar, Beyt-i şerifi ele geçirirsem altın oluğunun yerine ahşaptan oluk koyardım demiştir. Altıyüz seneden beri insanlar hep delalettedir dediği de muhakkaktır. Halbuki her dediğini tasdik edenlere fasık da olsa muvahhiddir deyip, kendisini bir hususta bile tasdik etmeyenlerin kati surette küfrüne hükmedermiş. İbn. Arabi’yi ve kendilerine, gönderilen adakları kabul eden seyyidleri tekfir etmiştir. Kendisine eimme’nin ihtilafı rahmettir denildiğinde, onların ihtilafı azaptır dediği de muhakkaktır. Vakıfların fesadına hükmederek, Hz. Peygamber’in ve sahabe’nin vakfettiklerine dair rivayetleri yalanlamıştır. Kadıların

•      . 770

aldıkları haracı rüşvet olarak nitelendirmiştir.

Tütün ve nargile içmek İbn Abdulvehhab’a göre kötü ve çirkin şeylerdendir. Sigara ağzın tadını bozar, kötü kokusu sebebiyle soğan ve sarımsağa benzer. İçindeki kimyevi maddeler sebebiyle insana zararlıdır ve hiçbir faydası yoktur. İlim, akıl ve nakil tütünün zararlı olduğunda müttefiktir. Vücuda zararı kesin olan bir şeyi bilerek kullanmak şer’an haramdır. A’raf suresindeki; “O Peygamber onlara temiz olan şeyleri helal, murdar (kötü) şeyleri haram kılar”^[372] ayetine dayanılarak murdar ve kötü olan tütünün haramlığma hüküm verilmiştir. Bu itibarla sigara ve nargile içenlere, sarhoş olanlara vurulduğu gibi kırk deynek sopa vurulması gerekir. Ancak Vehhabiler kahve ve tütün konusundaki sert tutumlarını devam ettirememişlerdir. Bugün Riyad’daki kahvelerde serbestçe nargile içilebildiği gözlemlenmektedir.^[373]

Tasavuf ve tarikat ehlinden olan deccaller peygamber’in, onun için yapılan mevlid törenlerine veya başka bir amaçla îslam düşmanlan bid’atçilerin yaptığı mevlid törenlerine geldiğini iddia etmektedirler. Yine tasavvufçular peygamber’in zikir meclislerine geldiğini iddia etmektedirler. Bu tür hurafelerle şeriattan herhangi bir delilleri olmadığı halde, Allah’ın dininin hakikatini bozmaktadırlar. İnançlan ve yapmakta oldukları şeyler hep bid’attır.^[374]

Camilerin süslenmesi, kubbe ve minare yapılması Peygamber zamanında olmadığı için bid’attır. Camiler Peygamber zamanındaki gibi sadelik içinde olmalıdır. Bugün Suudi Arabistan’da camiler süslenmeden uzak bir basitlik içindedir. Makam ile ezan okunmaz. Ramazan, Cuma ve kandil gecelerinde, minareden ezandan önce veya sonra ezan dışında bir şey söylemek, ilan etmek bid’attir. Bu Peygamberimizin doğun gününün duyurusu veya salât-ü selam da olabilir. Cuma nazmından sonra, hutbeden önce Ebû Hureyre hadisi okumak, Hz. Muhammed’e seyyidinâ ve Mevlânâ demek, Peygamber’i hatırlamak için sakal-ı şerif ve hırka-i şerif ziyaretleri yapmak bid’attir. Namazlardan sonra teşbih çekmek de bid’at olduğu için Vehhabilerce kabul edilmez.^[375]

Vehhabiler bid’attir diye bir çok mubah olan şeye karşı çıkmışlar, hücum etmişler ve yasaklamışlardır. Mevlid toplantıları bunlardan biridir. Peygamber’i anmak, onun doğumunu ve hayatım anlatan şiirleri okumak olan mevlid toplantıları Müslümanlar arasında yerleşen iyi geleneklerden biri olmasına rağmen Vehhabiler’ce hoş karşılanmamıştır. Mevlid okumak, okutmak, toplantılar tertip etmek ve bu toplantılarda zikir yapmak ile sünnet ve nafile namazları kılmak da Vehhabiler’in yasakladıkları şeyler arasındadır.

Nazar değmemesi için nazar bocuğu taşımak, muska takmak, ağaç, taş ve benzeri şeyleri kutlu saymak, belanın, hastalığın yok olması, güzel görünmek vesaire için boncuk, ip, hamaylı ve benzeri şeyleri takınmak, sihir, büyü, yıldız falı ve benzeri şeylere inanmak bid’attir.^{[376] [377] [378] [379]}

Kim bid’atçıyla arkadaş olur veya onunla yürürse İslam’ı yıkmaya yürümüş olur. Resulüllah bid’at ehline lanet etmiştir. Allah bid’atçilerin yaptıklarım kabul etmemektedir. Bid’atçilerden uzak durup, onlarla birlikte olmamak gerekir. Çünkü bid’at işleyen delalettedir ve büyük günah işleyen gibidir. Bid’at dinden çıkmaya yol açar. Nitekim bir çok bid’atçı dinden çıkmıştır. Bid’atçının, namazını, sadakasını, 377 orucunu, cihadını, haccını ve diğer ibadetlerini Allah kabul etmez.

îbn Abdulvehhab’ın oğlu Abdullah’a göre, ister bir ayet okuyarak, ister Peygamber’e salavat getirerek, isterse bunların dışında bir zikir yapmak suretiyle ezan sırasında sesi yükselterek bir şey söylemek bid’attir. Yine ölünün yanında sesi yükseltmek, mezarlara su dökmek, namelerle mevlid okuyup salât-ü selam getirmek, 378 Cuma namazından sonra beş vakit namaz kılmak ona göre bid’atler arasındadır.

Vehhabiler bid’at konusunda Ahmed b. Hanbel ve İbn Teymiyye’nin yolunu takip ettiklerini iddia etmelerine rağmen, bir çok meselede onlardan daha aşırıya kaçmışlar, helal olan, Müslümanlara faydalı olan, insanların hayatlarını kolaylaştıran bir çok yeniliğe bid’attir diye karşı çıkmışlardır.

IV. ŞEFAAT

Şefaat 'sözlükte hakkında suç işlemiş kimseden suçlan bağışlamasını istemek, yalvarıp yakarma yoluyla başkasından diğer bir başkası için, hayır yapılmasını ve zararın terk edilmesini istemek^{[380] [381] [382] [383] [384]}, önüne düşüp işini görmek, bir iltimasçı ve aracı ile oon müracaatta bulunmak, bir kişinin bağışlanması için af dilemek anlamlarına gelir.

Şefa’a kelimesine dini saha dışmda da, mesela bir hükümdara bir niyazda

O O 1 bulunmada, borçlunun lehinde tavassutta bulunmakta rastlanır.

Terim olarak şefaat, ahirette günahkar mü’minlerin günahlarının affedilmesi, günahı olmayanların ise, daha yüksek derecelere yükselmeleri için Allah’ın izin verdiği peygamberler, alimler ve şehitlerin Allah nezdinde tavassutta bulunmaları demektir. Şefaat kelimesine umumiyetle dini manada ve daha sarih olarak, kıyamete dair tasvirlerde rastlanılır. Nitekim Kur’an’daki kullanılışı da böyledir. Ayrıca şefaat fikri • 383 ’

Kitâb-ı Mukaddes’te de geçmektedir.

Ahiret gününde bütün peygamberlerin Allah’ın izniyle şefaat etmeleri haktır ve gerçektir. Şefaat günahı olan mü’minlerin günahlarının affedilmesi, günahı olmayanların daha yüksek derecelere erişmeleri için peygamberlerle Allah katında dereceleri yüksek olanların Allah’a yalvarmaları, dua etmeleri, bağışlanmalarını istemeleri demektir. O gün peygamberler ve Allah’ın sevdiği has kulları Allah’ın izniyle, Allah’ın şefaat olunmasına rıza gösterdiği kimseler için şefaat ederler. Buna göre şefaat günahkar mü’minler için olacaktır. Allah’ın izni olmadan bir kimsenin şefaat etmesi veya Allah’ın razı olmadığı birine şefaatte bulunulması sözkonusu değildir.^[385]

Nitekim bu konuda Kur’an-ı Kerim’de: “Hiçbir şefaatçi yoktur ki, onun izni olmadan şefaat edebilsin”^[386], “Onun izni olmadıkça nezdinde şefaat edecek

kimmiş?”^{[387] [388] [389] [390]}, “Bunlar onun (Allah’ın) rızasına ermiş olandan başka kimseye şefaat Q "7                                                           Q QQ

edemezler” , “Onlara (kafirlere) şefaatçilerin şefaati fayda vermez” buyrulmaktadır.

Hz. Peygamber bir hadisinde ümmetinin günahkarlarına şefaat edeceğini haber vermiştir: “Şefaat ümmetimden büyük günah işleyenler içindir” , “ Her Peygamberin kendine has, kabul olunan bir duası vardır ve onunla dua edegelmişlerdir. Fakat ben duamı ahirette ümmetime şefaat etmek için saklıyorum”^[391]

Yine Kur’an-ı Kerim’de, şefaatin yalmz Allah’a ait olduğu^{[392] [393] [394]}, müşriklerin putları 392                                 *393

Allah katında şefaatçi kıldıkları , onların ahirette şefaat edemeyecekleri , ahirette kimseye şefaatin fayda vermeyeceği^[395], hiç kimseden şefaat kabul edilmeyeceği^[396], o gün zalimlerin ve münkirlerin şefaatçisinin olmayacağı^{[397] [398] [399]}, Allah’ın takva sahipleri için şefaat edeceği , nefis için Allah’tan başka şefaatçi bulunmadığı , Allah’ın izin verdiklerinden, hoşlandıklarından, onun nezdinde söz ve izin alandan başkasının şefaatinin fayda vermeyeceği^[400], onun izni olmadan meleklerin şefaatinin bile bir işe yaramayacağı^[401] haber verilmektedir.

Mu’tezile ilahi adalete aykırı olduğu gerekçesiyle şefaati reddederken, Ehl-i Sünnet ahirette başta peygamberler olmak üzere alimler, şehitler ve diğer Allah dostlarının, onun izniyle, şefaat olunmasına rıza göstereceği kimselere şefaatte bulunacaklarını kabul etmektedirler.^[402] Nitekim Hz. Peygamber, mahşerde bütün

insanların heyecan ve ıstırap içinde bulundukları bir anda kendisine “şefaat-ı uzmâ”

yetkisi verileceğini, bu sayede hiçbir peygamberin nail olamayacağı büyük bir şefaat yetkisine (makâm-ı mahmûd’a) sahip olacağım haber vermekte^[403], ayrıca şefaat yetkisi verilecekler arasında peygamberleri, alimleri ve şehitleri saymaktadır.^[404]

Görülüyor ki Kur’an’a göre şefaat ahirete ait bir işlem, Cenab-ı Hak ve onun izin verdiği kimselerin yapacağı bir tasarruftur. Ancak kafir, müşrik ve münkirler bu tasarrufun dışındadır. Kur’an’da putların şefaatçi olamayacakları, kafirlere şefaatin fayda sağlamayacağı, bütün şefaatin Allah’ın tasarrufu altında olduğu şeklinde tenzihi bir anlatım söz konusudur.^[405] Bununla birlikte Mu’tezile bu şefaat fikrine katılmaz. Mu’tezile, madem ki cehenneme atılmış olanlar oradan kurtulamayacaklardır, şu halde hiçbir zaman şefaat bahis mevzuu değildir diye görüşlerini belirtirler. Bu görüşlerine de bazı Kur’an ayetlerini delil olarak gösterirler.^[406]

İbn Abdulvehhab ve tabileri şefaat konusunda şöyle görüş belirtirler: Şefaat konusunda iki uç görüş vardır. Bir grup şefaati tamamen reddederken, diğer grup şefaatin peygamberin hakkı olduğunu ileri sürmekte, dolayısıyla peygamberden şefaat istenebileceğini iddia etmektedirler. Şefaati reddedenler Mu’tezile ve Haricilerdir. Bunlar şefaatin yalnızca Allah’a ait olduğu, peygamberin kıyamet gününde ümmetinden asi olanlara şefaat etmeyeceği görüşüne sahiptirler. Bu yüzden de peygambere ait şefaati reddetmektedirler. Bu görüş hatalıdır. Çünkü sahih hadislerde Hz. Peygamber’in ümmetinin sadece Salih olanlarına değil, asilerine de şefaat edeceği belirtilmiştir. Şefaatin Hz. Peygamber’in hakkı olduğunu iddia eden ikinci görüş de hatalıdır. Çünkü şefaat yalnızca Allah’ın hakkıdır ve Peygamber onun izni olmaksızın kimseye şefaat edemeyecek, Allah da razı olmadığı kimseler için Peygamber’e şefaat izni vermeyecektir. Bu durumda İbn Abdulvehhab ve tabilerinin kabul ettiği şefaat iki esasa dayanmaktadır: Allah’ın şefaatçiye izin vermesi ve şefaat edilecek kimseden razı olması.^[407]

“De ki bütün şefaat Allah’a aittir”^[408], Onun izni olmadan onun katında kim şefaat edebilir?”^[409] Bu ayetler göstermektedir ki Allah’ın şefaatte hiçbir ortağı yoktur. Hz.

Peygamber’e göre ise şefaat tevhid ve ihlas ehline olacaktır. Hz. Peygamber secdeye kapanacak, Allah’tan şefaat izni isteyecek, Allah ona şefaat izni verince şefaat edecektir. Ancak Allah’a şirk koşana şefaat edilemeyecektir. Nitekim Hz. Peygamber amcası Ebû Tâlib için istiğfar etmiş, bu istiğfarı kabul edilmediği gibi, peygamber bundan men edilmiştir.^{408 [410]}

Allah’ü Teâlâ Kur’an-ı Kerim’de hakk’a şahit olandan, yani tevhid ehli olandan başkasının şefaatte bulunamayacağım belirtmektedir. Allah katında bazı insanların şefaatçi olarak kabul ettikleri melekler, Hz. îsa ve Hz. Uzeyr gibi kimseler şefaate malik değildirler. Günümüzde de Allah’tan başkasını şefaatçi kılarak dua edenler bulunmaktadır. Bunlar dua ettikleri kimselerin Allah katında şefaatçileri olduğunu söylemektedirler.^[411] Halbuki İbn Abdulvehhab ve tabilerine göre Allah katında şefaatçiler edinmek, geçmiş zamanlarda insanların şirke düşmelerinin asıl sebebidir. Onlara göre geçmişte insanlar putlara, Salihlere, peygamberlere ibadet etmişler ve bunların Allah katında kendileri için • şefaatte bulunacaklarını iddia etmişlerdir. Bu hareketleri nedeniyle de şirke düşmüşlerdir. Bu yüzden Vehhabiler şefaatin yalnızca Allah’ın hakkı olduğunu iddia etmektedirler.

Eğer bir kimse; ben Allah’ın fayda ve zarar veren, alemi yöneten olduğunu kabul ediyorum ve ona dua ediyorum. Salihlere gelince, onların Allah katında şefaatlerini istiyorum derse, ona şu ayetler okunmalıdır: “Onun (Allah’ın) dışında evliya edinenler, onlar bizi Allah’a yakınlaştırsınlar diye ibadet ediyoruz derler”^{[412] [413]}, “Onlar Allah katında 419 bizim şefaatçilerimizdir derler”

Şefaati inkar etmeyiz. Resulüllah şâfî’dir ve onun şefaatini umarız. Ancak şefaatin

tamamı Allah’a aittir. Allah bunu şu ayetlerde belirtmiştir: “De ki bütün şefaat Allah’a

aittir”^[414]. Şefaat Alah’m izni olmaksızın gerçekleşmez. Nitekim bu Kur’an-ı Kerim’de

şöyle açıklanmıştır: “Onun izni olmaksızın onun katında kim şefaat edebilir?”^[415]

Böylece şefaatin tamamı Allah’a ait olduğuna ve şefaat onun izninden sonra gerçekleşeceğine göre, ne peygamber, ne de başkaları Allah izin vermedikçe şefaat edemezler. Allah da tevhid ehlinden başkasına şefaat izni vermez. Buna göre şefaatin Allah’a ait olduğuna inamr, şefaati yalnızca ondan ister ve şöyle deriz: Allah’ım beni onun şefaatinden mahrum etme; Allah’ım onu bana şefaatçi kıl”^[416]

Eğer bir kimse, Allah peygamber’e şefaat hakkı vermiştir. Ben de Allah’ın ona vermiş olduğu şefaat hakkım peygamber’den istiyorum derse, ona deriz ki; Allah ona şefaati vermiş, ancak seni şefaati peygamber’den istemekten men etmiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’tan başkasına dua etmeyin”^[417]. Eğer meleklere, evliyaya şefaat izni verilmiştir. Ben de şefaati onlardan istiyorum dersen, Allah’ın kitabında zikrettiği Salihlere ibadete dönmüş ve şirke düşmüş olursun.^{[418] [419]}

Şefaat Allah’tan başkasından istenmez. Çünkü şefaatin asıl sahibi Allah’tır. O dururken şefaate malik olmayan kişiden şefaat istenmez. Şefaat ahirette ancak Allah’ın izniyle gerçekleşecektir. Buna göre bir kimsenin şefaat edebilmesi, Allah’ın ona şefaat 418 izni vermesi ve şefaatte bulunacağı kişiden razı olmasıyla mümkün olabilir.

Ebû Hureyre’nin naklettiği; “Şefaatime en fazla layık olan, ihlas ile Lâilâhe illallah diyenlerdir” hadisi ile ilgili olarak İbn Kayyım el-Cevziyye şöyle demektedir: Bu hadiste halis tevhid’e sahip olanların en büyük şefaate nail olacakları haber verilmektedir. Bu şefaat müşriklerin anladıkları şefaatten farklıdır. Çünkü müşrikler aracıları şefaatçi edinmekte ve onlara ibadet etmektedirler. Resulüllah onların bu iddialarını ve yaptıklarını yalanlamış, gerçek şefaatin ancak saf tevhid’le olabileceğini bildirmiştir. Allah’ın söylenen söz ve yapılan amelden razı olabilmesi ancak saf tevhid’e sahip olmak ve Allah’ın resulüne tabi olmakla mümkün olmaktadır.^[420]

Kur’an’ın yasakladığı şefaat Allah’tan başkasından istenen şefaattir. Çünkü şefaat ahirette ancak onun izniyle gerçekleşecektir. Nitekim o şöyle buyurmaktadır: “O gün

Allah’ın izin verdiğinden ve razı olduğundan başkasının şefaati fayda vermez”^[421], “Göklerde nice melekler vardır ki, Allah’ın dilediği ve razı olduklarına şefaat izni verdikleri dışında onların şefaatleri fayda vermez”^[422]. Mukarreb meleklerin bile durumu böyle olunca, Allah katında başka kimselerden nasıl şefaat istenebilir? Allah bütün kitaplarında ve bütün peygamberlerinin diliyle bundan nehyetmiştir.^{[423] [424]}

îbn Kayyım el-Cevziyye’ye göre şefaat altı çeşittir:

1)   Ulu’l-Azm Peygamberlerine verilecek olan şefaat-i kübrâ. Bunun en büyüğü Hz. Muhammed’e verilecektir. Hz. Muhammed bu şefaati, mahşer halkının hesaplarının kolay olması için peygamberlerden şefaat istediklerinde kullanacaktır. Bu şefaat ancak Allah’a hiç şirk koşmamış tevhid ehli için geçerli olacaktır.

2)         Cennet ehlinin cennete girmesi için resulüllah’ın şefaati.

3)   Resulüllah’ın ümmetinden asi ve günahkar olanlara şefaati. Bu kimseler işledikleri günahlar sebebiyle cehenneme girmeyi hak etmişlerdir. Hz. Muhammed onların cehenneme girmemeleri için şefaat edecektir.

4)   Tevhid ehlinden olduğu halde, günahları sebebiyle cehenneme girecek olanlara yapılacak şefaat.

5)   Cennet ehlinden olanlara, sevaplarının artırılıp, derecelerinin yükseltilmesi için yapılacak şefaat.

6)   Cehennem ehli olan kafirlerin bazılarının azaplarının hafifletilmesi için • 423 gerçekleşecek olan şefaat. Bu tür şefaat yalnızca Ebû Tâlib için gerçekleşecektir.

Bazı kimseler resulüllah’a, bazı kimseler de meleklere şefaat hakkı verildiğini iddia ederler. Bazı kimseler ise, resullerden ve meleklerden mukarreb olanlara şefaat hakkı verilmiştir derler. Hatta evliyaların da böyle bir hakkı olduğunu iddia ederler. Bu tür iddialar şirke ve küfre yol açar. Ne meleklerin, ne de mahlukattan herhangi birinin

Allah’ın mülkünde hakkı yoktur. Allah’ın hükümdarların yardımcısı olması gibi yardımcısı da yoktur. Şefaatçi ancak Allah’ın şefaat izni vermesiyle şefaat edebilir. Dua da şefaat çeşitlerindendir. Allah’tan başkasının güç yetiremeyeceği bir istek yalnızca Allah’tan istenmelidir. Bir kimsenin, meleklerden, peygamberlerden, ister diri, ister ölü olsun bir şeyhten bir şey istemesi, “günahımı affet”, “bana yardım et” gibi sözler söylemesi caiz değildir. Kim bunları söylerse, o meleklere, peygamberlere, resimlere, heykellere tapan müşriklerdendir. Peygamber’den hayatta iken dua istenebilir. Ancak vefatından sonra ondan dua istenmesi caiz değildir.^[425]

Allah’ın izni olmaksızın hiç kimse şefaate muktedir değildir. Bu nedenle şefaat yalnızca Allah’tan istenmelidir. Şefaati mahluklardan, cansız, işitmeyen varlıklardan isteyenler Allah’tan uzaklaşmaktadırlar. Buna göre toprağın altındaki enbiya, evliya, Salihler ve diğer mahluklara yönelip, onlara dua edip, onlardan şefaat isteyenler, Allah’ı bırakıp o varlıklara ibadet ederek, ibadette Allah’a şirk koşmuş olmaktadırlar. Çünkü şefaat istemek de bir ibadettir. Şefaati Allah’tan başkasından istemek ise şirktir.^[426]

Vehhabiler şefaatin olacağını inkar etmemekte, ancak hiç kimsenin şefaate malik olmadığını, şefaatin yalnızca Allah’a ait olduğunu söylemektedirler. Buna göre şefaat herhangi bir kimseden değil, yalnızca Allah’tan istenmeli, “Allah’ım onu bana şefaatçi kıl” denilmelidir. Allah şefaat iznini ancak razı olduğu kimselere vereceği gibi, şefaat etmelerine izin verdiklerinin de yalnızca razı olduğu kimselere şefaat etmelerine müsaade edecektir.

V. TEVESSÜL

Tevessül bir şeyi vesile, aracı kılmak demektir. Vesile ise, kendisiyle başkasına yaklaşılan şey anlamına gelir.^[427]

Dini bir terim olarak tevessülün anlamı; Allah’a yaklaşmak, Allah’tan yardım dilemek üzere bir söz, davranış veya kişiyi aracı kılmaktır. îstiâne tevessül ile eş anlamlıdır. İstiğâse de yakın anlamlı olmakla birlikte, sadece aşın sıkıntı hallerinde yardım dilemeyi belirtir. Tevessül ve istiâne ise hem sıkıntı anında, hem de normal zamanlarda olabilir.^{[428] [429]}

Muhammed b. Abdulvehhab ve tabilerine göre tevessül, Peygamber hayattayken onun duasım Allah’a vesile kılmak şeklinde caizdir. Hz. Peygamber’den dua istemek ancak o hayatta iken caizdir. Nitekim sahabe Hz. Peygamber’den kendileri için dua etmesini istiyorlardı. Ancak Peygamber vefat ettikten sonra artık ondan bir şey istemeyip, amcası Abbas’ın kendileri için dua etmesini istemişlerdir.

Tevessül üç çeşittir:

a)   Kişinin bir veli veya nebi’nin veya veli veya nebi zannettiği bir kimsenin kabrine gidip, Allah’tan başkasının gücünün yetmeyeceği bir ihtiyacını karşılamasını isterse, bu hakiki şirktir. Bunu yapan kimse tevbe’ye davet edilir, tevbe etmezse öldürülür.

b)   Bir kimse bir nebi, bir veli, Salih bir kişi veya bir şeyhten , sahabenin Hz. Peygamber’den dua istemesi gibi kendisine dua etmesini isterse; eğer dua istediği kimse hayatta ise bu meşrudur, eğer hayatta değilse meşru değildir. Yani diriden dua istenebilir, ama hayatta olmayan kimseden dua istenmez. Bunun delili ise, Hz. Ömer zamanında sahabenin Hz. Peygamber’in kabrine gidip istiğâsede bulunmaması, resulüllah’ın amcası Abbas’tan istiğâse’de bulunarak kendilerine dua etmesini istemeleridir. Çünkü Hz. Peygamber kabrinin bayram yeri kılınmasını yasaklamıştır.

c)    Bir kimsenin; “Allah’ım falanca kulunun hakkı için”, “Falanca kişinin bereketiyle” veya “Falanca kulunun hürmetine” şunu senden istiyorum şeklinde dua etmesi. Bu dua şekli halk arasında yaygındır, ancak sahabenin bu şekilde dua ettiklerine dair bir rivayet yoktur. Eğer sahabe şefaat veya tevessülün Salih kimselerin hakkı olduğunu kabul etmiş olsalardı, hayatlarında mutlaka bu şekilde dua ederlerdi.

Bu üç çeşit tevessülden ilki hakiki şirktir. îbn Abdulvehhab ve İbn Teymiyye bunu yapan kimsenin tevbe etmezse öldürülmesini caiz görürler. Diğer iki çeşit tevessülü işleyen kimseler ise günahkardır, tevessülleri nedeniyle öldürülmeleri helal değildir.^[430]

Bazı kimseler Allah’a ibadette ve duada Salih kişileri ortak koşmakta, bu davranışı Allah’ın sevdiği kullar olan Salih kimseleri ta’zim olarak görmekte, Allah katında onların şefaatçi olmalarını istemektedirler. Halbuki bu resulüllah’ın muhalefet ettiği en önemli meselelerden biridir.^[431]

Bir başka bakımdan ise tevessül ikiye ayrılmaktadır. Birincisi, kabul edilen ve meşru görülen tevessüldür. Örneğin imanı, Allah’ın isimlerini, Salih amelleri vesile kılmak bu türdendir. Bir mağaraya kapalı kalıp, işlemiş oldukları Salih amelleri vesile kılarak Allah’a yalvaran ve kurtulan üç kişinin yaptıkları tevessül bu türdendir. îkinci tür tevessül bid’at olan tevessüldür. Salih kişileri vesile kılmak bu türdendir. Mesela bir kimsenin; “Allah’ım resulün hürmetine, falanca Salih kişi hürmetine, nebi ve resullerinin hakkı için veya veli ve Salih kullarının hakkı için şunu senden istiyorum” şeklinde dua etmesi bid’at olan tevessüle örnektir. îbn Abdulvehhab bu ikinci tür tevessülü günah görmüştür. Çünkü ne resulüllah, ne de sahabesi bu şekilde tevessülde bulunmamışlardır. îstiğâse duadır, dua ise bir ibadet çeşididir. Dolayısıyla yalnızca Allah’a yapılmalıdır.^[432]

Ey Rufâi, ey Bedevi, ey Abdulkadir diye başlayan dualar şirk çeşitlerindendir. Dua ibadet gibidir. Bir kimsenin sıkıntı anında sıkıntısını gidermesi veya bir menfaat temin etmesi için bir mahluka dua etmesi tevhid’e aykırıdır. Biz dua eden kimsenin ibadete veya şirk işlemeye niyetinin olup olmadığına, dua edilen kimsenin de konumuna

bakmayız. Çünkü îslam dininde böyle bir duanın yeri yoktur. Allah’tan başkasını anıp, ona dua eden kimse ya gerçek İslam öğretisini, Kur’an ve sünneti bilmeyen cahil bir kimsedir ki, böyle bir kimseye gerçek açıklanıp bu işten sakınması söylenir. Ya da bu kimse şer’i ahkamı bildiği halde menfaat temini veya zarar defi için Allah’tan başkasına dua ediyordur ki bu kimse müşriktir.^[433]

İstiğâse Allah’tan başkasından bir şey istemektir. Hükmü ise Allah’tan başkasına dua etmek gibidir. Bir kulun diğer bir kuldan bir şey istemesi, tutuklunun başka bir tutukludan bir şey istemesine benzer. Peygamber kendisinden bir şey istenilmemesini, Allah’tan istenilmesini buyurmuştur. Kendisinden bir şey istenilen kişi ister diri, ister ölü olsun Allah’tan başkasından bir istekte bulunmak haramdır ve İslam’ın tevhid akidesine aykırıdır.^[434]

Peygamber hayatta iken onu vesile kılmak caizdir. Ancak hayatta olmayan enbiyayı ve Salih kişileri vesile kılmak, sahabenin Peygamber’in sağlığında da, vefatından sonra da yapmadıkları bir bid’attır. Sahabe kabir başında da başka bir yerde de böyle bir şey yapmamıştır. Vefatından sonra Resulüllah’ı veya vefat etmiş herhangi bir kimseyi vesile kılmak şirktir, küfürdür. Bunu yapan kimse de mürteddir. Kabirde bulunan kimseye sadece selam verilir. Ölü veya gaib kimseden herhangi bir istekte bulunmak bid’attır. Peygamberleri ve Salih kişileri vesile kılmak, evliya ve Salihlerin isimlerini anarak Allah’a dua etmek ve bu şekilde bir şey istemek Hanbeli mezhebine göre tahrimen mekruhtur. îstiâze Allah’tan başkasına sığınmaktır. Allah’ın isim ve sıfatlarından başka bir varlığa istiâzede bulunmak (sığınmak) caiz değildir. Nitekim Kur’an-ı Kerim cinlere sığınanları zemmetmektedir. Allah’tan başkasına dua, istiğâse, Peygamber ve Salihleri tevessül, Allah’tan başkasına istiâze, Allah’tan başkasının adına yemin gibi şeylerin hepsi aynı türdendir. Hepsi de şirk tezahürleri ihtiva ettiklerinden dolayı tevhid’e aykırıdırlar, bu tür hurafeler asla mubah olamazlar.^[435]

İstiğâse sıkıntı anında dua edip, yardım istemektir. İstiğâse bir dua çeşididir. Ölmüş kimselere istiğâsede bulunmak, onlara yönelip ihtiyaç gidermesi için dua etmek şirk çeşilerindendir. Her dua edilen varlık ilah kabul edilmiş olur. İlah’lık ise sadece

Allah’ın hakkıdır. Kim kabre, puta veya herhangi bir şeye dua ederse onu Allah’a ortak koşmuş olur. Allah vermekte, almakta, mülkte, fayda ve zarar vermede tektir, ortağı yoktur. Buna göre dua edilen de yalnızca Allah olmalıdır.^[436]

Günümüzde birçok Müslüman “ya Ali”, “ya Abdulkadir” diyerek sıkıntılı anlarında istiğâsede bulunmaktadırlar. Her bölgede dua edilen, sıkıntıları giderip, ihtiyaçları karşıladıklarına inanılan kimseler vardır. Bu kimselerden, sadece Allah’tan istenmesi gereken cennete girme, cehennemden kurtulma gibi isteklerde bulunulmaktadır. Bütün bu istekler veli veya evliya denilen kimselerden istenmekte, bu kimselerin insanları cehennemden kurtarıp, cennete sokacakları iddia edilmektedir. Halbuki Resulülah bile, Allah’ın izni olmadan hiç kimseyi azaptan kurtarmaya muktedir değildir. Bazı kimseler bir veliye dua ettiklerini, velinin bu duaya icabet edip, isteklerinin gerçekleştiğini anlatmaktadırlar. Bu kimseleri şeytan kuşatmıştır ve onların putlara ibadet edenlerden hiçbir farkları yoktur.^[437]

Allah’ın yarattıklarına saygıda aşırıya kaçmak bütün İslam ülkelerinde Allah’tan başkasına ibadet etmeye dönüşmüştür. Mısır’da Ahmed el-Bedevî’ye, Irak’ta Hz. Ali, Hz. Hüseyin ve Abdulkadir Geylânî’nin mezarlarına giderek, insanlar huşu ile durmakta, onlardan şefaat ve tevessül istemektedirler. Her İslam beldesinde insanların yöneldiği kabir, türbe veya put vardır. İnsanlar bunlara yönelip, hayır ve bereket istemektedirler. Bunlar Allah’ın razı olmadığı işlerdir, bunlar İslam’dan değildir. Bütün bunların sebebi, mahluklara ta’zimde aşırıya kaçmaktır. Cahil hurafe ehli de Resulüllah’m gaybm anahtarlarına sahip olduğunu iddia etmektedirler. Halbuki gaybı sadece Allah bilir. Resulüllah da bütün bunları reddetmiştir.^[438]

Resulüllah kendisinin Allah’ın izni olmadıkça bir şeye gücünün yetmeyeceğini belirtmiştir. O Alah’ın Peygamberi ve Peygamberler’in en üstünü olduğu halde, Allah’ın izni olmadan bir şey yapamazken, onun dışında hiçbir şekilde hiç kimse bir şeye malik olamaz. îşte bu, Allah’tan başkasına menfaat temini veya zarar defi için dua 438

etmenin yanlışlığına delildir.

Cenab-ı Hakk’a doğrudan doğruya ibadet etmek farz olduğundan, bu yolda herhangi bir şeyi vesile ittihaz etmek caiz değildir. Dua bir ibadet olduğundan, Allah’tan başkasına dua edip yardım istemek “ muhakkak ki Allah kendisine ortak koşardan affetmez” ayetince faydası olmayan bir şirk çeşididir. Hz. Nuh zamanında putatapıcılık ilk defa Salih kimselere aşın ta’zimde bulunmak nedeniyle ortaya çıkmıştır. Peygamber veya evliyadan birini yad edip yardım isteyenler, türbelere hürmet gösterenler müşriktirler. “Biz onlann şefaatini umarız” veya “Onlan Cenâb-ı Allah’a yaklaşmaya vesile eyleriz” demeleri onları şirkten kurtarmaz. Şeyhlerden birine yönelip yardım isteyenler şöyle dursun, “Ya resulallah bana şefaat et” diyenleri bile Vehhabiler tekfir etmektedirler.^[439]

Tevessül konusundaki görüşleri Vehhabilerin tasavvufu ve tarikatı reddetmelerine yol açmıştır. Onlara göre tasavvuf ve tarikat bid’attir. Çünkü şeyhi vesile kılmak gibi tevhid’e ve îslam öğretisine aykırı olan fiiller daha çok tasavvuf ve tarikat ehli tarafından işlenmektedir.

Vehhabilere göre tasavvuf ve tarikat insanların sapmalarına sebep olmuştur. İnsanların bir şeyhe bağlanmadan hakikate erişemeyeceği iddiası ve inanışı küfürdür. Tarikat ehlinin, şeyhin müridi sapıklıktan ve hatadan koruduğu, insanın yükselmesinin ve nefsin temizlenmesinin tarikatla mümkün olduğu, tarikat şeyhlerinden inâbe (bey’at, söz verme) almanın gerektiği, ashabın Peygamber’e biat ettiği gibi, mutlaka bir mürşide bir şeyhe biat’ın lüzumu, tarikat şeyhlerinin mezarlarında yaşadıkları, Allah’ın dostları oldukları, bazı derecelere ayrıldıkları ve böylece dünyayı yönettikleri, onlara tevessül etme şartı gibi iddiaları asılsız, dayanaksız ve küfre götüren iddialardır. Böyle şeyler dinde ve Kur’an’da yoktur. Kur’an’dan başka mürşid, hidayet verici aramak caiz olmadığı gibi, Peygamber’e bile tevessül ve ondan şefaat dilemek caiz değildir.^[440]

Vehhabilere göre tasavvuf islami olmayan bir bid’attır. İslam’da zikir Allah’ı unutmamak ve tefekkür etmektir, bir ayin değildir. Tarikat ise başkalarını istismar için vasıta ve mürşidin kendisine vesile ittihaz ettirmesine bir yoldur. Hz. Peygamber’in Hz. Ebubekir’e gizli bir zikir usulü öğrettiği, Hz. Ali’ye mahrem bazı sırlar verdiği iddiaları dine en büyük iftiradır ve Peygamber’in “tebliğ” sıfatına aykırıdır. Tasavvufçularm mükâşefe dedikleri şey tamamen asılsızdır. Başkalarının kendi yollarına intisap etmelerini istemeleri de din içinde din ihdas etmektir. Kur’an ruhbaniyeti ve Salihlere tabi olmayı yasaklamıştır. Kur’an’m Batıni manaları olduğunu söylemek Kur’an’ı inkar etmek ve kendi arzularına göre din ile oyun oynamaktır. Bu esaslardan hareketle Vehhabiler Batınilere, Şia’ya ve tasavvufçulara, İslam dinine eski dinlerin âdet ve ayinlerini sokan tarikatlara şiddetle karşı çıkarlar. Bu yüzden ne kadar tarikat şeyhi ve tasavvuf erbabı varsa memleketlerinden çıkarmışlardır.^[441]

Vehhabilere göre tarikatçilerin en şerlileri rabıtayı kabul edenlerdir. Zira rabıta açıkça bir şirktir. Rufailer’in ateşe girmeleri ve şiş saplamaları kendilerinde tasarruf kudreti iddiasım ifade ettiği için şirktir. Ticânîler peygamberden emir aldıklarını iddia ederler ki bu şirktir. Kadiriler ve Bedeviler şeyhlerine secde ederler, bazı tarikatlar ise Hz. Ali’yi ve evlatlarını masum kabul ederler. Bunların hepsi şirktir. Tasavvufçularm fenâfıllah oldukları, kabirlerinde yaşadıkları, Allah’ın velileri oldukları, onların kabirlerine teberrükte bulunmak gerektiği, onları vesile ittihaz etmedikçe insanın delalette olacağı, onların öldükten sonra tasarruf sahibi oldukları, gavs, kutup, abdal, üçler, yediler, kırklar gibi derecelere ayrılıp dünyayı idare ettikleri , Hızır, Mehdi ve îlyas sağdır demeleri hiledir, aldatmacadır.^[442]

îbn Abdulvehhab ve tabileri evliyanın kerametini inkar etmediklerini, ancak onların ne hayattayken, ne de öldükten sonra ibadet çeşitlerinden birine layık olmadıklarını belirtirler. Veli kişi şekliyle değil, takvası ve Kur’an ve sünnete uygun şekilde dini görevlerini yerine getirmesiyle tanınır. Buna göre evliyalar, Rahman’ın evliyası ve şeytanın evliyası şeklinde iki gruba ayrılır. Dayanağı Kur’an ve sünnet, yaptıklan da dini hükümlere uygun olanlar Allah’ın evliyası, bunun dışındakiler ise şeytanın evlıyasıdırlar.

îbn Abdulvehhab ve tabileri tasavvuf! tarikatları ve onlara nisbet edilen mertebeleri reddederler. Buna göre gavs, kutub, abdal gibi mertebeler aslı olmayan, haram olan bid’atlardandır.^{[443] [444]}

Salih kişilere ta’zimde haddi aşıp, onlara aşırı hürmet gösterenler, Hristiyanlar’ın Hz.îsa’yı ve Hz. Meryem’i Allah’ın verdiği mertebenin üzerine çıkarıp, onları ilah edinmelerine benzerler. Halbuki Resulüllah bile kendisinin haddinden fazla methedilmesine karşı çıkarak, kendisinin Allah’ın kullarından bir kul olduğunu belirtmiştir. Bu da göstermektedir ki, Allah katında bir kişinin derecesi ne kadar yüksek olursa olsun, bu onu Allah’ın kulu olmaktan çıkarmamaktadır. Bu yüzden meleklere, peygamberlere, evliyaya, Salihlere ibadet çeşitlerinden biri olan duayı yapan ve onları vesile kılan bir kişi Allah’a ibadette şirk koşmuş olur. Peygamberleri ta’zim etmek yaptıklarını yapmakla olur. İbadet çeşitlerinden biriyle onlara hürmette aşırıya kaçmak Allah’ın dinine ve şeriata aykırıdır.^[445]

Vehhabilerin şefaat ve tevessül konusunda Ehl-i Sünnet’in anlayışından farklı bir anlayışa sahip oldukları açıktır. Ayrıca onların tevessülü ibadet şeklinde algılayarak karşı çıkmaları yanlıştır. Çünkü ibadet Alah’a tarifsiz bir inanç ile boyun eğmek, kulluk etmektir. Tevessül ise bir şeye yaklaşmak için aracı kılmaktır. Görülüyor ki tevessülde kesinlikle ubûdiyet, yani kulluk bulunmamakta, belki samimi bir hürmet söz konusu olmaktadır. Bu hususta ashabın Resulüllah’a tevessülü, bizzat peygamberin başkaları için Allah’a tevessülü ve vefatlarından sonra peygamber’in ve Salih kişilerin aracı kılınması, Ehl-i Sünnet’in tamamen benimsediği ve üstelik Kur’an’ın bütününe uygun olan bir davranıştır.^[446]

Resulüllah hayattayken kendisinden önceki peygamberleri Allah’a dua ederken vesile kılmış, “Allah’ım senden, senden isteyenler hakkı için istiyorum” şeklinde dua etmiştir. Yine o, Fâtıma binti Esed için; “Annem Fâtıma binti Esed’i bağışla, onun gireceği yeri genişlet, resulün ve benden önceki resuller hakkı için” diye dua etmiştir. Hz. Adem de Allah’ın nehyettiği ağaçtan yediği zaman Hz. Muhammed’i vesile kılarak dua etmiştir. Evliyalar ve Salih kişiler de vesile kıhnabilir. Peygamber’i vesile kılmakla, onun dışında evliya ve Salihleri vesile kılmak arasında fark yoktur. Çünkü onlar bir şey yaratıp, bir şeye tesir edemezler. Onlar sadece Allah’ın sevdiği kullar olmaları nedeniyle vesile kılınır. Ölülerin değil, sadece dirilerin vesile kılınabileceğini iddia edenler, dirilerin Allah gibi bir şeye tesir edeceğine inanıyorlar demektir ki, asıl bu iddia sahipleri şirke düşmektedirler. Ayrıca ölü, diri diye aynm yapmak gereksizdir. Çünkü peygamberler kabirlerinde diridirler, evliyalar da böyledir.^[447]

Vehhabilerin tevessülü yanlış yorumladıkları ve bu konuda Ehl-i Sünnet’in görüşünün dışına çıktıkları görülmektedir. Çünkü tevessülde bulunan bir kimse, vesile kıldığı kimseye ibadet etmeyi düşünmemekte, sadece Allah’ın sevdiği bir kulunu dua edip, istekte bulunurken vesile kılmaktadır. Yani tevessülde bulunduğu kimseden değil, Allah’tan istemektedir. Peygamberimiz zamanında gerek Hz. Peygamber’in, gerekse sahabenin tevessülde bulunduklarına dair rivayetler mevcuttur. Tasavvuf ve tarikatların îslam dışı bid’at olduğunu iddia etmek de pek sağlıklı görünmemektedir. Çünkü her ne kadar tasavvuf ve tarikatlardan aşırıya kaçan düşünce ve davranışlar ortaya çıkmışsa da, îslam’ı zenginleştirdikleri ve güzelleştirdikleri inkar edilemez bir hakikattir.

Üçüncü Bölüm

SİYASİ ALANDA VEHHABİLİK

VEHHABİLİĞÎN TARİHİ SEYRİ

Muhammed b. Abdulvehhab’ın Der’iyye’ye intikali ve Suud ailesiyle ittifakı neticesinde Vehhabiliğin siyasi sahadaki faaliyetleri başlamıştır. Bu andan itibaren Vehhabilik sadece dini bir düşünce ve davet olarak kalmamış, bu düşünce ve davetin neşri için siyasi alanda da faaliyet göstermiştir.

Vehhabilerle muhalifleri arasındaki silahlı mücadele 1159/ 1746’ da başlamış, Muhammed b. Suud ölünceye kadar yirmi yıl boyunca devam etmiştir. Onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Abdülaziz b. Muhammed b. Suud da Vehhabiliği yaymak için savaşmaya devam etmiş, ilkönce Riyad’ı, daha sonra sırasıyla Ahsâ, Kasîm ve Katar’ı ele geçirmişlerdir. H. 1202’de Mekke şerifleriyle başlayan savaşlar uzun yıllar devam etmiştir.^[448]

Abdülaziz b. Muhammed b. Suud seri birtakım muvaffakiyetlerle Vehhabiliği bütün Necid’e kabul ettirdikten sonra Necid sınırlarını aşmış, Hicaz’a saldırmaya başlamıştır.^[449] Bundan sonra Vehhabilerin bakışları Irak’a çevrildi. Çünkü Irak’ta mezarlar ve kubbeler çoktu. Abdülaziz’in Bağdat valisine mektup yazıp münazara isteğinde bulunmasına Şiilerin Vehhabilere saldırarak karşılık vermesi üzerine, Şiilerle Vehhabiler arasında gerilim doğmuştur.^[450] Bu andan itibaren Vehhabilerin Mekke şerifleri tarafından hacca gitmeleri nasıl engelleniyorsa, onlar da Şiilerin kendi topraklarından geçerek hacca gitmelerini engellemeye başladılar. Bağdat tarafından hacca gidenler Necid’den geçmek zorundaydılar. Vehhabiler de bunu fırsat bilerek onları yağmalıyorlardı. Bu durum dini olmaktan ziyade iktisadi idi. Ahsâ’mn Vehhabilerce işgal edilip, oradaki Şiilere baskılar yapılması Şii-Vehhabi düşmanlığını daha da artırmıştır. 1800 yılında kutsal yerleri ziyaret için Necefe gelen Şiilerle Vehhabiler arasında çatışma çıktı ve birkaç Vehhabi Şiiler tarafından öldürüldü. Bağdat valisi Süleyman Paşa’nın Vehhabilerin yolunu kesen Şiileri te’dip etmesi de Vehhabileri tatmin etmedi.^[451]

Bu saldırıyı bahane eden Abdülaziz, 1216/1801’de Necid, Hicaz ve Tihame’den topladığı 10.000 kişilik bir orduyu oğlu Suud komutasında Irak’a gönderdi. Kerbelâ’ya ulaşan Suud komutasındaki Vehhabi ordusu, şehrin duvarlarım yıkarak Kerbelâ’ya girdi.^{[452] [453]} Bu sırada halk Kerbelâ matemleriyle meşgul olduğu için şehirde asker bulunmuyordu. 20 Nisan 1801’de Kerbelâ’ya giren Vehhabiler, önce inançlarına göre büyük bir bid’at olarak gördükleri Meşhed-i Hüseyin’i tahrip ettiler. Mezarların kubbeleriyle üzerlerindeki tezyinatı bozarak, orada bulunan altın, gümüş ve birçok değerli eşyayı yağmaladılar. Halkı kılçtan geçirerek şehri altüst ettiler. Bütün bu işi yarım günde bitirerek, yağmaladıkları ganimetlerle birlikte Der’iyye’ye döndüler. Vehhabiler çoğunluğu Şii yaklaşık 5.000 kişiyi katletmiş, bir çok esiri de beraberinde götürmüşlerdir. Bâbıâli’nin durumdan haberdar olması üzerine Süleyman Paşa’ya derhal Der’iyye’ye saldırması emredilmiştir. Süleyman Paşa Vehhabiler üzerine bir ordu gönderdiyse de bir netice alınamamış, kısa bir süre sonra da Süleyman Paşa vefat etmiştir.

Vehhabilerin Kerbelâ’da yaptığı katliamın intikamını almak isteyen Osman isimli bir Şii, Der’iyye’de itimadını kazandığı Abdülaziz’in hizmetine girmiş, 1803 yılında namaz kıldırmakta iken sırtından bıçaklayarak Abdülaziz’i öldürmüştür. Onun ölümünden sonra yerine oğlu Suud b. Abdülaziz geçmiştir.^[454]

Suud b. Abdülaziz Osmanlı’nm ilmi münazara için gönderdiği Adem Efendi’ye bid’atlere karşı savaştığı iddiasında bulunmuş, hatta Padişah ve valilere mektuplar yazarak inançlarına davet etmiştir. Durum yine Bağdat valisine havale edildiyse de bir netice alınamamış ve Vehhabiler güçlenmeye devam etmiştir. 1802’de Vehhabiler Taifi ele geçirip yağmaladıktan sonra Osman el-Mezâyifî’yi oraya emir tayin etmişlerdir. Osmanlı Cezzar Ahmet Paşa’yı Şam’a vali tayin edip, Bağdat valisiyle birlikte Vehhabilerin üzerine gitmesini istediyse de bir türlü netice alınamamıştır. 1803 yılında hac sonrası Suud’un Mekke’ye saldıracağı haberini alan Şerif Galib Mekke’yi yağmaya terk ederek Cidde’ye kaçtı. Suud halkına eman vererek şehre girdi. Mekke’de inançlarına aykırı olduğu gerekçesiyle Kabe’deki Hz. İbrahim’in makamından başka bütün ziyaret yerlerini ve mezarların kubbelerini yıktırdı. Değerli eşyaları ve kutsal emanetleri yağmalattı. Kabe’de dört mezhebin ayrı ayrı namaz kılmalarım, orada yapılan zikir duaları yasaklattı. Kabe’de Keşfu’ş-Şubuhât’ın sesli olarak okunmasını şart koştu. Vehhabiliğe göre günah sayılan çubuk, tütün ve esrar içilmesini, satranç ve tavla gibi oyunların oynanmasını yasaklayarak, bunların yapıldığı kahveleri kapattırıp her türlü eğlenceyi yasakladı. Şerif Galib’in kardeşi Abdulmuin’i Mekke emiri tayin ederek oradan ayrıldı.^[455]

Suud Mekke’den ayrılıp Cidde’yi kuşattıysa da başarılı olamayıp, Medine’yi muhasara etti. Bâbıâlî bundan büyük bir üzüntü duyup bölge valilerini Medine’ye yardıma çağırdıysa da netice alınamadı. Şerif Galib Cidde valisiyle Mekke’yi kuşatıp geri aldı ve oradaki Vehhabileri idam ettirdi. Vehhabiler ise, Medine’ye girip diğer yerlerde yaptıkları gibi, mezar kubbelerini ve ziyaret yerlerini yıkıp, Hz. Peygamber’in kabrindeki mücevherleri gasbetmişler, Peygamber’in mezarım yıkmak istemişlerse de galeyana sebep olur endişesiyle kubbesinde tahribatlar yapmakla yetinmişlerdir. 1805’te Mekke’yi kuşatan Vehhabiler sonuç alamamış, 1806’da tekrar kuşatmışlar ve Mekke’ye girerek hutbede Osmanlı Sultanının adının okunmasını yasaklamışlardır. Devletin tayin ettiği kadı gibi görevlileri azledip, yerlerine kendi adamlarını tayin etmişlerdir.^[456] Vehhabilerin Ravza-i Peygamberiyeyi tahrip ve kabrin bütün muhteviyatını yağma etmeleri bütün İslam aleminde bir vâveylâ koparmış, bütün gözler hâmi-i İslam olan Osmanlı’ya dikilmiştir. Devlet bütün bu tecavüzler karşısında harekete geçerek, Bağdat ve Şam valileri aracılığıyla bir netice alamayacağını anlamış olduğundan, İslam’ın mübarek şehirlerini kurtarma vazifesini Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’ya havale etmiştir.^[457]

İlk başta Bâbıâlî’yi oyalayıp güçlü bir iktidar kurmak isteyen Mehmet Ali Paşa, Eylül 181 l’de çoğunluğu Arnavut ve Türklerden oluşan 35.000 kişilik bir orduyu oğlu Tosun Paşa komutasında Hicaz’a gönderdi. Vehhabiler tarafından yenilgiye uğratılan Tosun Paşa Yenbu’ya döndü. Bunu haber alan Mehmet Ali Paşa 20.000 kişilik bir orduyu yardıma gönderdi. Tosun Paşa Aralık 1812’de Medine’yi, 1813 başlarında ise önce Mekke’yi, daha sonra da Taif i Vehhabiler’den kurtarmıştır. 1813 yılında Mehmet Ali Paşa bizzat kendisi bir orduyla Hicaz’a gelip, birtakım düzenlemeler yaparak Mısır’a döndü. Tosun Paşa’nm 1813-1814 yularında Vehhabilerle yapmış olduğu savaşlar bir netice vermemiş^[458], 18 1 4 yılında da Suud b. Abdülaziz ölerek yerine oğlu Abdullah b. Suud geçmiştir.^[459]

Tosun Paşa Abdullah b. Suud’la bir anlaşma yapıp babasına gönderdiyse de, Mehmet Ali Paşa bu anlaşmayı kabul etmemiştir. Bunun üzerine Tosun Paşa Mısır’a dönmüş, kısa bir süre sonra da orada ölmüştür.^[460] Mehmet Ali Paşa Eylül 1816’da yeni bir ordu hazırlayıp diğer oğlu İbrahim Paşa komutasında Hicaz’a gönderdi. Vehhabilerin elinden birçok şehri alıp, geçtiği yerleri itaat altına alarak ilerleyen İbrahim Paşa, Nisan 1818’de Der’iyye’yi muhasara etti. Abdullah b. Suud’un Eylül 1818’de yaptığı anlaşma teklifini reddeden İbrahim Paşa muhasaraya devam edip, nihayet Kasım 1818’de Der’iyye’yi teslim aldı. Abdullah b. Suud 400 adamıyla birlikte Kahire’ye gönderildi.^[461]

Der’iyye’nin teslim alınması İstanbul’da büyük sevinçlerle karşılandı. Abdullah b. Suud ve bazı yakınları önce Kahire’ye, oradan da İstanbul’a gönderildi. İstanbul’da yapılan sorgulamasından ve sokaklarda teşhir edilmesinden sonra idam edildi. Böylece Osmanlı’yı uzun süre süre meşgul eden Vehhabi meselesinin birinci devresi Osmanlı lehine sonuçlanmış, 1744’te kurulan birinci Vehhabi devleti 1818 yılında son bulmuştur.^[462] İbrahim Paşa Der’iyye’nin surlarını ve evlerini yıktırdı. Der’iyye’de 1819 ortalarına kadar yaklaşık dokuz ay daha kalan İbrahim Paşa, Necid bölgesini hakimiyeti altına aldı. Der’iyye’de bulunan ahali başka yerlere, özellikle Ahsâ’ya göç ettirilerek şehir tamamen boşaltıldı. Der’iyye’de bulunan her şey yıkılarak, hurma ağaçlarına varana kadar şehir yerle bir edildi. Suud ve Abdülvehhab ailesi mensuplarının bir kısmını öldüren İbrahim Paşa, bir kısmını da Mısır’a göndermiştir. Sadece Suud ailesinden Türkî b. Abdullah, İbn Abdulvehhab ailesinden ise Ali b. Hüseyin kaçarak kurtulmuşlardır. Necid bölgesini Vehhabilerden kurtaran İbrahim Paşa Kasım 1819’da Mısır’a döndü.^[463]

Der’iyye’den ayrılıp sağa sola giden 15-20 bin civarı Vehhabi birkaç girişimde bulundularsa da 1824’e kadar bir netice alamadılar. 1818’de İbrahim Paşa’nın Der’iyye’yi ele geçirmesiyle birinci Vehhabi devleti siyasi olarak sona ermişti. Ancak devletin üzerine kurulduğu esaslar tabilerinin kalplerinde yaşamaya devam ediyordu. İbrahim Paşa Necid’den kuvvetlerini çektikten sonra Vehhabi devletini kurma çalışmaları yeniden başladı. Daha önce kaçıp kurtulmayı başarmış olan Türkî b. Abdullah 1824’te Necid’e dönüp, İbrahim Paşa’nın bıraktığı askerleri Necid’den çıkararak ikinci Vehhabi devletini kurdu. Der’iyye’yi yeniden imar etmek yerine Riyad’ı merkez edinen Türkî, iki yıl geçmeden Necid bölgesinin halkım etrafında toplayıp, topladığı zekatlarla güçlendi. Ahsâ, Kâtif gibi birinci Vehhabi devletinin hakimiyeti altındaki yerleri ele geçirdi. 1834 yılında Türkî’nin öldürülmesi üzerine yerine oğlu Faysal b. Türkî geçti.^[464]

Bütün bunlar olurken Bâbıâlî Hünkar iskelesi anlaşmasıyla sonuçlanan Rus harbiyle meşguldü ve Necid’le uğraşacak durumda değildi. Mehmet Ali Paşa Faysal b. Türkî’nin Cidde hâzinesine vermesi gereken vergiyi vermemesi üzerine Hurşit Paşa komutasındaki bir orduyu Necid’e gönderdi. Kasım 1838’de Necid’e ulaşan Hurşit Paşa, Faysal’ı yakalayarak Kahire’ye gönderdi. Bölgeyi kontrol altına alarak Halid b. Suud’u Necid emiri ilan etti. Ancak Mısır ordusunun bölgeden çekilmesiyle Suud ailesinden Abdullah b. Süneyyân, Halid b. Suud’u kovarak Necid emirliğine geçti. Bu durum Mısır’da hapis bulunan FaysalTn 1843’te salınmasına kadar devam etti.^[465]

1843’te Mısır’dan kaçıp Necid’e gelen Faysal b. Türkî, Riyad’ı alarak ilk hakimiyet dönemindeki yerleri ele geçirdi. FaysalTn hakimiyeti 1865’te ölünceye kadar devam etti. Yerine oğullarından önce Abdullah, sonra Suud, sonra da Abdurrahman b. Faysal geçti. Aile arasındaki hanedan kavgaları Suud ailesinin 1887’de Riyad’dan çıkarılmasına kadar devam etti. Suudîlerin 1891’de Reşîdîlerden Muhammed b. Reşid’e yenilmeleri ikinci Suudî devletinin sonu oldu. Bu tarihten sonra Abdurrahman b. Faysal ve oğullan Abdülaziz ve Muhammed bir süre Kuveyt’te ikamet etmeye mecbur oldular.^[466]

1901’de Necid’e dönen Abdülaziz b. Abdurrahman b. Faysal b. Türkî, yaptığı savaşlar neticesinde Riyad’ı ele geçirerek Vehhabi devletini yeniden kurdu. Arap Yarımadası’nm her tarafına hakim olmaya çalışan Abdülaziz, bu sırada Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasından da faydalanarak bir çok bölgeyi ele geçirdi, Şerif Hüseyin’le mücadele etti.^{[467] [468]}

Hindistan-îngiliz hükümetinin sağlam desteğini de sağlayan Abdülaziz, 26 Aralık 1916’da İngilizlerle yaptığı anlaşma ile Necid, Ahsâ, Kâtif, Cubeyl ve bunlara bağlı bölgelerin hükümdarı olarak tanındı. Bu anlaşmaya göre Abdülaziz’in bahsedilen yerlerdeki hükümdarlığı kabul edilmekte, kendisinden sonra da buraların hakimiyetinin miras yoluyla çocuklarına ait olacağı, hükümdarın hayatta iken seçeceği veliahtın hiçbir şekilde İngiliz hükümetinin aleyhinde olmayacağı ve her bakımdan İngiliz hükümetine 468 bağlı olacağı taahhüt edilmekteydi.

Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) gereğince Osmanlı Devleti’nin Hicaz bölgesinden çekilmesi üzerine Vehhabiler, 1921-1924 yılları arasında Hâil, Mekke, Medine, Cidde ve Taifi ele geçirdiler. 1926’da Necid ve Hicaz kralı ilan edilen Abdülaziz, 1912’de kurmuş olduğu İhvan Teşkilatı vasıtasıyla Vehhabiliğin canlandırılması ve siyasi bakımdan kuvvetlendirilmesi faaliyetlerini artırmış bulunuyordu. 20 Mayıs 1927’de Abdülaziz’in İngilizlerle yapmış olduğu Cidde anlaşması kendisine tam bağımsızlık sağladı ve daha önce yapılmış olan anlaşmanın ağır şartlarından kurtulmuş oldu. Kendisini İslam Halifesi ilan etmek isteyen Şerif Hüseyin’i 1930 yılında bertaraf eden Abdülaziz, 18 Eylül 1932’de Hicaz ve Necid Meliki veya Arap Suudiyye Kralı ismiyle bugünkü Suudi Arabistan Devleti’nin başına geçti.^[469]

Vehhabilik günümüzde Suudi Arabistan Devleti’nin resmi mezhebi durumundadır. Muhammed b. Abdulvehhab’ın 1744’te Der’iyye’ye göçtüğünde Muhammed b. Suud ile yapmış olduğu anlaşma halen geçerliliğini korumaktadır. Buna göre siyasi konularda Suud ailesinden olanlar, dini konularda ise, Muhammed b. Abdulvehhab’ın soyundan gelip, Âlu’ş-Şeyh diye anılan kimseler söz sahibidirler.

SONUÇ

On sekizinci yüzyılın ortalarında Muhammed b. Abdulvehhab’m fikirleri etrafında oluşan Vehhabilik hareketi, daha sonra tabileri tarafından geliştirilmiş ve doktrinleştirilmiştir. îlk başta Muhammed b. Abdulvehhab’m kitapları, risaleleri ve fikirlerine davet eden mektuplarıyla başlayan Vehhabiliğin ilmi ve kültürel faaliyetleri, ondan sonra tabileri tarafından eserlerine yapılan şerhler ve haşiyelerle zengin bir literatür oluşmasına neden olmuştur. Muhammed b. Abdulvehhab’m dini alandaki fikirlerinden teşekkül eden Vehhabilik hareketi, bazı müellifler tarafından Suud ailesiyle ittifakından önce ve Suud ailesiyle ittifakından sonra şeklinde iki döneme ayrılarak ele alınmıştır. İbn Abdulvehhab Suud ailesiyle ittifakından önce dini ve fikri alanda mücadele edip eserler telif ederken; Muhammed b. Suud’la ittifakından sonra daha çok siyasi alanda faaliyetleri yoğunlaşmış, fikirlerinin neşri için Suud ailesinin siyasi nüfuzundan istifade etmiştir.

Başlangıçta dini bir hareket olarak ortaya çıkmış olan Vehhabilik hareketi, îbn Abdulvehhab’m Muhammed b. Suud’la ittifakından sonra siyasi bir mahiyete bürünmüş, dini-siyasi bir hareket haline gelmiştir. Muhammed b. Abdulvehhab îbn Suud’la ittifakı neticesinde fikirlerinin neşri için sağlam bir siyasi dayanak bulmuş, Muhammed b. Suud da siyasi olarak büyüyüp nüfuzunu genişletmek için Muhammed b. Abdulvehhab’m fikirlerinin doğurduğu etkiden yararlanmıştır. Böylece ilk başta Der’iyye gibi küçük bir kasabada doğmuş olan Vehhabilik, kısa zamanda nüfuz alanım genişleterek önce Necid’e, daha sonra da tüm Arap Yarımadası’na yayılarak bu bölgeleri hakimiyeti altına almıştır.

Vehhabiliğin etkileri sadece Arap Yarımadasıyla sınırlı kalmamış, bu hareketten etkilenen birçok kişi Mısır, Yemen, Cezayir, Hindistan, Sudan, Libya gibi gibi Müslüman ülkelerde yenilik hareketine girişmişler, hareketlerinde de kendilerine Muhammed b. Abdulvehhab’ı örnek almışlardır. Mısır’da İhvan-ı Müslimin hareketi, Cemaleddin Efgânî, Muhammed Abduh, Muhammed Reşid Rıza; Yemen’de Şevkânî, Sudan’da Mehdi hareketi, Libya’da Senûsi hareketi Muhammed b. Abdulvehhab’m fikirlerinden etkilenip tecdid hareketine girişenler arasında sayılabilir.

Vehhabilik hareketinin müessisi olan Muhammed b. Abdulvehhab’m fikirlerinin temelini içinde doğup yetiştiği Selef-Hanbeli kültürü oluşturmaktadır. İbn Abdulvehhab özellikle Selefiyye’nin Müteahhirûn döneminin üç önemli temsilcisi Ahmed b. Hanbel, İbn Teymiyye ve İbn Kayyım el-Cevziyye’nin eserlerinden ve fikirlerinden etkilenmiş, Vehhabiliğin ilmi altyapısını bu üç alimin fikirleri üzerine bina etmiştir. Bu anlamda o selef kültürüne yeni bir şey katmamış, bu alimlerin fikirlerini savunmakla yetinmiştir.

Vehhabilik devlet eliyle güç kullanılarak emr-i bi’l-ma’ruf adı altında yayılma imkanı bulmuştur. Fikirlerini zorla kabul ettirme, kendi düşüncelerinde olmayanları tekfir edip, onlarla savaşma gibi davranışları Vehhabilerin değişik sıfatlarla nitelendirilmelerine sebep olmuştur. Osmanlı devleti tarafından davranışlarındaki sertlikten dolayı Vehhabiliğe Harici hareketi olarak bakılmış, bazı kimseler tarafından nassları zahirleriyle anlayıp te’vile yanaşmamaları nedeniyle Zâhirî olarak nitelendirilmişlerdir. Vehhabilik hareketinden etkilenenler ise, bu hareketi bir tecdid hareketi veya reformist bir hareket olarak kabul etmektedirler. Nitekim Vehhabiler, Muhammed b. Abdulvehhab’ı Selef kültürü ve Hanbeli Mezhebine yeni bir yorum getiren bir müceddid olarak nitelendirmektedirler.

Taklidi reddedip, içtihadı savunduklarını iddia etmelerine rağmen, kendi fikirlerinde olmayanları tekfir edip zor kullanmaları ve bu yolda şiddete başvurmaları Vehhabilerin en çok eleştirildikleri konular arasında yer almaktadır. Ayrıca Vehhabiler, Müslümanlar arasında yaygınlaşan ve Müslümanların menfaatine olan birçok yeniliğe bid’attir diyerek karşı çıkmışlar, Hz. Peygamber döneminde olmayıp sonradan ortaya çıkmış olan her şeyi bid’at olarak nitelendirmişlerdir. Bu anlayışları neticesinde mezarları, türbeleri, kubbeleri, asr-ı saadet dönemine ait tarihi eserleri tahrip edip yıkmışlar, bu hareketleri nedeniyle de İslam aleminin büyük tepkisine ve nefretine maruz kalmışlardır.

Ancak Vehhabiler bid’at konusundaki bu taasuplarmı devam ettirememişler, teknolojik yenilikleri kabul etmek, sigara nargile gibi alışkanlıklara göz yummak zorunda kalmışlardır.

Vehhabiliğin doğduğu coğrafyada genişleyip, kısa zamanda önemli bir güç haline gelmesinde şüphesiz ki yayıldığı bölge halkının yapısına uygun olması ve yaşayışına hitap etmesi etkili olmuştur. Yapıları sert, yağmacılığa mütemayil olan Bedevi toplumu Vehhabiliğin kendi yaşayışlarına uygun olan fikirlerini kolayca benimsemişler, böylece kısa bir süre içerisinde Vehhabilik Arap Yarımadası’nm her tarafına hakim olmuştur.

Vehhabiliğin kısa sürede yayılma imkanı bulmasının bir diğer nedeni de Osmanlı Devleti’nin Vehhabiliğin ortaya çıktığı devrede buhranlı bir devre geçiriyor olmasıdır. Aynı anda birçok Avrupa devletiyle savaşmak zorunda kalan, Fransız îhtilali’nin oluşturduğu milliyetçilik akımlarının etkisiyle devleti oluşturan kavimlerin isyanlarıyla uğraşan, bu da yetmezmiş gibi müstakil bir devlet kurma hayaliyle kendi başına hareket eden Valilerinin isyanlarıyla aynı anda uğraşmak zorunda kalan Osmanlı Devleti, Arap Yarımadasında ortaya çıkan Vehhabilik hareketi ile gereği gibi ilgilenememiş, OsmanlI’nın bu durumunu fırsat bilen Suud ailesi de Arap Yarımadasında müstakil bir devlet kurmaya muvaffak olmuştur.

Vehhabilik tevhid düşüncesi, şirk ve küfür kavramlarının kapsamını genişletip kendi düşüncelerinde olmayanları tekfir etme, Müslümanların menfaatine olan birçok yeniliğe karşı çıkıp bid’at olarak nitelendirme, şefaat ve tevessül gibi meselelerdeki farklı görüşleri nedeniyle Ehl-i Sünnetten farklı görüşlere sahip olmuşlardır. Kendilerinin Hanbeli mezhebine mensup olduklarını iddia etmelerine rağmen, birçok meselede bu mezhepten farklı görüş beyan etmelerinden dolayı Vehhabilik müstakil bir mezhep olarak mütalaa edilmiştir.

Günümüzde Suudi Arabistan devletinin resmi mezhebi durumunda bulunan Vehhabilik, devletin bütün okullarında okutulmaktadır. Ayrıca Muhammed b. Abdulvehhab’ın eserleri devlet tarafından bastırılarak ücretsiz olarak hac için gelen hacılara ve dünyanın birçok ülkesinde yaşayan Müslümanlara dağıtılmakta, basın ve medya organları gibi teknolojik yenilikler de kullanılarak Vehhabiliğin propagandası yapılmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

ABDURRAHMAN b. Haşan, Âlu’ş-Şeyh, Fethu’l-Mecîd fî Şerhi Kitâbi’t-Tevhîd, Kahire 1992

ABDURRAHMAN b. Haşan, Âlu’ş-Şeyh, Kurretu Uyûni’l-Muvahhidîn, Basım yeri ve yılı yok

ABDULLAH es-Seyyid Ahmed Haccâc, MecmûatuT-Fetâvâ ve’r-Resâil ve’I-Ecvibe, Beyrut 1987

ABDÜLAZİZ b. Abdullah b. Haşan, Cevânib Min Hayâti’ş-Şeyh el-İmâm Muhammed b. Abdulvehhab, Riyad 1396

AKÇURA, Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara 1985

El-ÂLÛSÎ, Mahmud Şükrî, Târîhu Necd, Kahire 1343

AHMED Emin, ZuamâuT-Islâh fî Asri’I-Hadîs, Beyrut ts. ( Dâru’l-KitâbiT-Arabi)

EL-BAĞDÂDÎ, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn, Ankara 1951

BİN BÂZ, Abdülaziz b. Abdullah, Muhammed b. Abdulvehhab Da’vetuhû ve Sîretuh, Riyad 1995

BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, III, Ankara 1957

EL-BUSTÂNÎ, Vedî’, Nübze Târîhiyye an Necd, Riyad 1999

BÜYÜKCOŞKUN, Kudret, “Arabistan”, DİA, III, İstanbul 1991

CELAL Yahyâ, el-Âlemu’l-Arabiyyi’l-Hadîs, Kahire 1982

EL-CENDÛL, Said b. Abdülaziz, ed-Durru’n-Nazîd alâ Kitâbi’t-Tevhîd, Basım yeri yok, 1979

CEVDET PAŞA, Târîh-i Cevdet, VI-VII, ( Sadeleştiren: Tevfik Temelkuran), İstanbul 1974

EL-CÜNDÎ, Abdulhalim, el-İmâm Muhammed b. Abdulvehhab ev İntisâru’L Menhecu’s-Selefî, Kahire 1978

CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif, et-Ta’rifât, Beyrut 1996

ÇAĞATAY, Neşet, “Vehhabilik”, İA, XIII

ED-DAHLÂN, Ahmed b. Zeynî, ed-Durru’s-Seniyye fi’r-Reddi Ale’l-Vehhâbiyye, Kahire 1981

DE GOEJE, M.J., “Arabistan”, İA, I, İstanbul 1940

DOĞRUL, Ömer Rıza, “Vehhabilik”, Sebilürreşad Mecmuası, XXIV, sy.617, İstanbul 1343

EBÛ TÂMÎ, Ahmed b. Mucir b. Muhammed, eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab Akîdetuhu’s-Selefiyye ve Da’vetuhu’l-Islâhiyye ve Senâu’l-Ulemâi Aleyh, Mekke 1395

EBU ZEHRA, Muhammed, İslam’da Siyasi İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, ( çvr. Sıbgatullah Kaya), İstanbul 1996

ECER, Ahmet Vehbi, Osmanlı Tarihinde Vehhabi Hareketinin Sebep ve Sonuçları, IX. Türk Tarih Kongresi, III, Ankara 1989

ECER, Ahmet Vehbi, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, Ankara 2001

EMİN Said, Sîretu’l-İmâm eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab, Beyrut 1382

ENVER el-Cündî, Terâcimu’l-A’lâmu’l-Muâsırîn, Kahire 1970

EYÜP Sabri Paşa, Kabe ve Mekke Tarihi, ( Mir’at-ı Mekke; Sadeleştiren: Osman Erdem) İstanbul 2003

EYÜP Sabri Paşa, Târîh-i Vehhâbiyân, ( Sadeleştiren: Süleyman Çelik), İstanbul 1992

FAYDA, Mustafa, “Bedevî”, DİA, V, İstanbul 1992

FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, 11. Basım, İstanbul 2000

GANNÂM, Ebubekir Hüseyin b. En-Necdî el-Ahsâî, Târîhu Necd, (thk. Nasîruddîn Esed), Beyrut 1985

HÜSEYİN Halefu’ş-Şeyh Haz’al, Târîhu’l-Cezîrati’l-Arabiyye fî Asri Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab, Beyrut 1968

HÜSEYİN Haşan, Âlâmu Temim, Beyrut 1980

HÜSEYİN Hüsnü, Necid Kıtasının Ahvâli Umûmiyesi, Konstantiniyye 1910

İBN TEYMİYYE, Takıyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm, İsim ve Sıfat Tevhidi, ( trc.Heyet, Yayma hazırlayan: Abdulvâhid Metin), İstanbul ts.

İBN TEYMİYYE, Takıyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm el-Harrânî- Muhammed b. Abdulvehhab en-Necdî, Kitâbu Mecmûati’t-Tevhîd, Mansûre 1993

İSLAMDA İnanç, İbadet ve Günlük Yaşam Ansiklopedisi, IV

KARAMAN, Hayreddin, İslam’ın Işığında Günün Meseleleri, II, İstanbul 1996

KEHHÂLE, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifîn, Beyrut ts.

KILAVUZ, Ahmet Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş, İstanbul 1997

KURŞUN, Zekeriya, Necid ve Ahsâ’da Osmanlı Hakimiyeti, Ankara 1998

KUR’AN-I Kerim Meâli, (trc.Ali Özek vdğr.), Medine 1992

MESUD en-Nedvî, Muhammed b. Abdulvehhab, Riyad 1983

İBRAHİM Mustafa, Ahmed Haşan Zeyyât, Hamid Abdulkadir, Muhammed Ali Neccâr, el-Mu’cemuT-Vasît, İstanbul 1986

EL-MUHTÂR, Selahattin, Târîhu Memleketi’l-Arabiyyeti’s-Suudiyye, Beyrut ts., ( DâruT-Mektebi’l-Hayât)

MUHAMMED b. Abdulvehhab, Keşfu’ş-Şubuhât, Mekke 1986

MUHAMMED b. Abdulvehhab, Kitâbu’t-Tevhîd ellezî Hüve Hakkullâhi Ale’l-Abîd, Riyad 1995

MUHAMMED b. Abdulvehhab, Mesâilu’I-Câhiliyye, Taif 1394

MUHAMMED b. Abdulvehhab, el-Mesâilu’lletî Hâlefe fîhâ Resulullah Ehle’I- Câhiliyye, ( Tahkik ve şerh: Yusuf b. Muhammed es-Saîd), Basım yeri yok 1996 ( Dâru’ 1-Müeyyed)

MUHSİN Abdulhamîd, Min Eimmeti’t-Tecdîdi’l-İslâmî, Rabat 1986

MÜELLEFÂTU’Ş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab, el-Akîde ve Âdâbu’l-İslâmiyye, ( Nşr: Abdülaziz b. Abdurrahman es-Saîd, Ahmed Kuheyl, Lebib es-Saîd), Basım yeri ve yılı yok

MÜELLEFÂTU’Ş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab, er-Resâilu’ş-Şahsiyye, ( Nşr: Abdülaziz Zeyd er-Rûmî, Muhammed Biltâcî, Seyyid Hicâb), Riyad ts. ( Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suud)

EN-NECDÎ, Osman b. Abdullah b. Bişr, Unvânu’LMecd fî Târîh-i Necd, Riyad ts. ( MektebetüT-Riyâd el-Hadîsiyye)

ÖMER Abdülaziz Ömer, Târîhu’I-Meşrıki’l-Arabî, Beyrut 1983

ÖZLER, Mevlüt, İslam Düşüncesinde Tevhit, İstanbul 1995

ER-REYHÂNÎ, Emin, Târîhu Necd el-Hadîs, Beyrut 1988

SÜLEYMAN b. Abdulvehhab, es-Savâiku’Lİlâhiyye fi’r-Reddi Ale’l-Vehhâbiyye, Kahire 1987

SÜLEYMAN b. Abdullah b. Muhammed b. Abdulvehhab, Teysîru’l-Azîzi’I-Hamîd fî Şerh-i Kitâbi’t-Tevhîd, Beyrut 1989

EŞ-ŞATTÎ, Cemil, Muhtasara Tabakâti’l-Hanâbile, Beyrut 1986

TOPALOĞOLU, Bekir, “Allah”, DİA, II, İstanbul 1989

TOPALOĞLU, Bekir, Kelam’a Giriş, İstanbul 1996

TOPALOĞLU, Bekir; Yavuz, Yusuf Şevki; Çelebi, İlyas, İslam’da İnanç Esasları, İstanbul 1998

EL-USEYMÎN, Abdullah Salih, eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab Hayâtuhû ve Fikruh, Riyad 1992

EL-USEYMÎN, Muhammed Salih, Şerhu Akîdeti’l-Vâsıtiyye, Riyad 1416

WALTHER, Björkman, “Şirk”, İA, XI

WENSÎCK, A.J., “Şefaat”, İA, XI

YARAN, Rahmi, “Bid’at”, DİA,VI, İstanbul 1992

YAZICI, Tahsin, “Tevhid”, İA, XII, İstanbul 1979

YILDIRIM, Suat, Kur’an’da Ulûhiyet, İstanbul 1987

YÖRÜKAN, Yusuf Ziya, “Vehhabilik”, AÜİFD, sy.I, Ankara 1953

YURDAYDIN, Hüseyin Gazi, İslam Tarihi Dersleri, Ankara 1952

ZEYDAN, Corci, Târîhu Âdâbi’l-Lugati’l-Arabiyye, Beyrut 1914

ZİRİKLİ, Hayrettin, el-Â’lâm, Beyrut, 1976

---

^[18] Kudret Büyükcoşkun, “Arabistan”, DİA, 111,248

^[19] Kudret Büyükcoşkun, DÎA,III,249

^J Hüseyin Hüsnü, Necid Kıtasının Ahvâl-i Umûmiyesi, Konstantiniyye,1910, s.9-26; Selahattin el- Muhtâr, Târihu ’l-Memleketi 7- Arabiyyeti’s-Suudiyye,Beyrut ts., s.21

^[21] Hüseyin Hüsnü,a.g.e.,s.l2; Hüseyin Halefu’ş-Şeyh Haz'al, eş-Şeyh Muhamed b. Abdulvehhab, Beyrut 1968, s. 13

^[22] Selahattin el-Muhtâr, a.g.e.,s. 21-23

^[23] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.9

^[24] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s. 15

^[25] Kudret Büyükcoşkun, “Arabistan'", DİA,111,250

^[26] M.J.De Goeje, “Arabistan", LA.,1,477

^[27] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.38

^[28] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.27

^[29] Mustafa Fayda, “BedevF, DİA, V,312

Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa 'da Osmanlı Hakimiyeti, Ankara 1998, s. 9-11

^[31] Mahmud Şükrî el-Âlûsî, Tâıyhu Necd, Kahire 1925, s.40

^[32] Mustafa Fayda, a.y.

^[33] Kurşun, a.g.e., s. 11-12

^[34] Fayda, “BedevF, DİA, V,313

^[35] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.20-28

^[36] Fayda, a.y., s.313

^2U Fayda, a.y., s.313

²¹ Kurşun, a.g.e., s. 13-14          „

²² Fayda, “BedevF, DİA,V,313-314

^[40] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.65

^[41] Goeje, “Arabistan", ÎA, 1,484

^[42] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.78

^[43] Kurşun, a.g.e., s.13-14

^[44] Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.78 «

^[45] Kurşun, a.g.e., s. 14-15

^[46] Goeje, “Arabistan”, İA, 1,485

^[47] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s. 17-19

^[48] Hüseyin Hüsnü, a.g.e.,s.77-78

’² Kurşun, a.g.e., s. 13

” Goeje, “Arabistan”, ÎA, 1,485

Hüseyin Hüsnü, a.g.e., s.65

^j5 eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.38

^[53] Muhsin Abdulhamîd, Min Ejjnmeli’t-Tecdîdi’l-İslâmî, Rabat 1986, s.l 1

~'⁷ eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.39-40

■’⁸ eş-Şeyh Haz’al,a.g.e., s.40-42 ’⁹ Muhsin Abdulhamîd, a.g.e., 1

^[56] Kurşun, a.g.e., s. 1-3

^[57] Kurşun, a.g.e., s.4-11

⁴² Eyüp Sabri Paşa, Târîh-i Vehhâbiyân, İstanbul 1992, s.61-62

” Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, VI, 171

^[60] Kurşun, a.g.e., s.60-61

^[61] Kurşun, a.g.e., s.62-64

^[62] Kurşun, a.g.e.,s.65

⁴¹ Kurşun, a.g.e., s.64-65

^[64] Cevdet Paşa, a.g.e., VII,242.

^[65] Cevdet Paşa, a.g.e., VII,244

³⁰ Cevdet Paşa, a.g.e., VII,245-246

^[67] Cevdet Paşa, a.g.e., VII,247-248

^[68] Eyüp Sabrı Paşa, a.g.e., s.62

⁵’ Cevdet Paşa, a.g.e., VII,249 «,

^[70] Cevdet Paşa, a.g.e., VII,252-253

Cevdet Paşa, a.g.e., VII,253-255

^[72] Cevdet Paşa, a.g.e., VII,256

^[73] Cevdet Paşa, a.g.e., VII,258

^[74] Cevdet Paşa, a.g.e., VII, 263-269

^[75] Cevdet Paşa, a.g.e., VII, 274-277

^[76] Abdülaziz b. Abdullah b. Bâz, Muhammed b. Abdulvehhab Da ’vetuhû ve Sîretuhû, Riyad 1995, s.20; Ömer Abdülaziz Ömer, Târîhu’l-Meşrıki’l-Arabî, Beyrut 1983, s.211; Abdullah Salih el-Useymîn, eş- Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab Hayâtuhû ve Fikı-uh, Riyad 1992 s.27; Abdülhalim el-Cündî, el-imam Muhammed b. Abdulvehhab ev İntisâru ’l-Menhecu ’s-Selefî, Kahire 1978, s.90; Ahmed b. Mucir b. Muhammed Âl Ebû Tâmî, eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab, Mekke 1395, s. 15; Mesud en-Nedvî, Muhammed b. Abdulvehhab Muslihun Mazlûmun ve Müfteria Aleyh, Riyad 1983, s.30; Hüseyin Halefu’ş- Şeyh Haz’al, eş-Şeyh Muhammedb. Abdulvehhab, Beyrut 1968, s.55; Osman b. Bişr en-Necdî, Unvânu’l- Mecd Fi Târîh-iNecd, Riyad ts. (Mektebetü’r-Riyadi’l-Hadîsiyye), 1,6; Hüseyin Haşan, Alâm-u Temim, Beyrut 1980,s.497; Yusuf Ziya Yörükan, M'ehhabiliF', AÜİFD, sy.I,s.55

^[77] Abdullah Salih el-Useymîn, a>g.e., s.25; Hüseyin Halefu’ş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.53

^[78] el-Useymîn, a.g.e., s. 26; eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.54

^[79] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.54

^[80] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.55

⁶³ Ebû Tâmî, a.g.e., s. 15

^[82] Mesud en-Nedvi, a.g.e., s.52

^6/ el-Useymîn, a.g.e., s.28-29

^[84] Abdullah Salih el- Useymîn “eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab Hayâtuhû ve Fikruh” adlı eserinde, İbn Abdulvehhab’ın hayatını Suud ailesiyle karşılaşmasından önceki ve karşılaşmasından sonraki dönem olmak üzere iki dönemde ele alıp incelemiştir.

^[85] Hüseyin Halefu’ş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.56

^[86] el-Useymîn, a.g.e., s.28-29

^[87] Abdülaziz b. Abdullah b. Bâz, a.g.e., s.20

^[88] Ebû Tâmî, a.g.e., s. 15

'³ eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.54-56

^[90] el-Useymîn, a.g.e., s.31

^[91] el-Useymîn, a.g.e., s.32-33

^[92] el-Useymîn, a.g.e., s.33

^[93] Ebu Tâmî, a.g.e., s. 16

^[94] el-Useymîn, a.g.e., s.34

^[95] Cemil eş-Şattî, Muhtasarlı Tabakâti’l-Hanâbile, Beyrut 1986, s. 154

⁸⁰ Cemil eş-Şattî, a.g.e., s. 154

⁸¹ Ebu Tâmî, a.g.e., s. 16

⁸² el-Useymîn, a.g.e., s.35

⁸⁵ Ebu Tâmî, a.g.e., s. 17

⁸⁴ el-Useymîn, a.g.e., s.35

^[101] el-Useymîn, a.g.e., s.35-36

^[102] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.59-60

^[103] el-Useymîn, a.g.e., s.36          •

^[104] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.60

^[105] Ebu Tâmî, a.g.e., s. 17

^[106] el-Useymîn, a.g.e., s.37

^[107] el-Useymîn, a.g.e., s.39             «.

^[108] Ebu Tâmî, a.g.e., s. 17

^[109] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.61-63

^[110] el-Useymîn, a.g.e., s.39

^[111] el-Useymîn, a.g.e., s.39

^[112] Cemil eş-Şattî, a.g.e., s. 155

⁹⁷ Hüseyin Halefu’ş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.63-64

⁹⁸ el-Useymîn, a.g.e., s.40

⁹⁹ el-Useymîn, a.g.e., s.40-42

^[116] Hüseyin Halefu’ş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.71

^[117] Abdülaziz b. Abdullah b. Bâz, a.g.e., s.22

^[118] Ebu Tâmî, a.g.e., s. 18

¹⁰'’ Ebu Tâmî, a.g.e., s. 19

^[120] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e.,s.72

¹⁰³ el-Useymîn, a.g.e., s.45

^[122] Cemil eş-Şattî, a.g.e., s. 156 «

^10; Ebu Tâmî, a.g.e., s.22

^[124] el-Useymîn, a.g.e., s.46

^[125] Cemil eş-Şattî, a.g.e., s. 157 .

^[126] el-Useymîn, a.g.e., s.46

^[127] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.37

^[128] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.83

^[129] el-Useymîn, a.g.e., s.46-47

^[130] el-Useymîn, a.g.e., s.47

^[131] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.l 14

^[132] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.l 14

^[133] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.l 15

^[134] el-Useymîn, a.g.e., s.48

^[135] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.l 15

^[136] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.l 16-117

^[137] el-Useymîn,a.g.e., s.49

^[138] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e.,s. 139

^12j el-Useymîn,a.g.e., s.54-55

^[140] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s. 141-142

^[141] Bu iki şahıs o devirde temim kabilesinin önde gelenlerinden idiler.

^[142] Eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s. 143-145 «

^[143] Ebu Tâmî, a.g.e., s.23

^[144] el-Useymîn, a.g.e., s.59-60

^[145] el-Useymîn, a.g.e., s.61

E. Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadı İslam Mezhepleri, İstanbul 2000 ( 11. basım), s.107 ^b4 el-Useymîn, a.g.e., s.62

el-Useymîn, a.g.e., s.63

^İJ<> Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.44

^lj7 el-Useymîn, a.g.e., s.64

^L,s el-Useymîn, a.g.e., s.65

^lö9 eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s. 163

^l4<) el-Useymîn, a.g.e., s. 69

^[151] Ebu Tâmî, a.g.e., s.27

^[152] A.Vehbi Ecer, "Osmanlı Tarihinde Vehhabi Hareketi’nin Sebep Sonuçları”, IX. Türk Tarih Kongresi,Ankara 1989, c. III, s. 1230

^[153] Fığlah, a.g.e., s.107-108

^[154] Abdulhalim el-Cündî, el-İmâm Muhammedb. Abdulvehhab ev İntisâru’l-Menhecu’s-Selefî, Kahire 1978, s.

110; eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.333; Mesad en-Nedvî, a.g.e., s.52

^[155] el-Useymîn, a.g.e., s.78-79

^[156] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.342-343

^[157] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.57

^[158] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.343: Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.58

^[159] Mesud enNedvî, a.g.e., s.58-59

^[160] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.59

^[161] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.342

^[162] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.60

¹⁵⁰ eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.342

^[164] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.62

^[165] eş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.342

^[166] Cemil eş-Şattî, Mııhtasaru Tabukâti'l-Hanâbıle, Beyrut 1406/1986, s. 164

^15/ el-Useymîn, a.g.e., s.81

¹⁵⁸ el-Useymîn, a.g.e., s.82

^[169] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 135

^[170] el-Useymîn, a.g.e., s.83

^[171] el-Useymîn, a.g.e., s.85

^[172] el-Useymîn, a.g.e., s.86

^16j Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 138

^[174] el-Useymîn, a.g.e., s.86-87

^[175] el-Useymîn, a.g.e., s.87-88

^[176] el-Useymîn, a.g.e., s.88

^[177] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 138

^[178] el-Useymîn, a.g.e., s.89

^[179] el-Useymîn, a.g.e., s.89

^[180] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 138

^[181] el-Useymîn, a.g.e., s.90

^[182] el-Useymîn, a.g.e., s.91

^17j el-Useymîn, a.g.e., s.92

^[184] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.139

^[185] el-Useymîn, a.g.e., s.93-94

^[186] el-Useymîn, a.g.e., s.94

^[187] el-Useymîn, a.g.e., s.96-97

^[188] el-Useymîn, a.g.e., s.97

¹⁷⁹ el-Useymîn, a.g.e., s.98-99

^[190] el-Useymîn, a.g.e., s.99

^[191] el-Useymîn, a.g.e., s. 100

^[192] el-Useymîn, a.g.e., s. 101

^[193] el-Useymîn, a.g.e., s. 101

^[194] el-Useymîn, a.g.e., s. 102

^[195] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 140

^[196] el-Useymîn, a.g.e., s. 102

^[197] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 142

^[198] el-Useymîn, a.g.e., s. 103

^[199] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 141

^!9° el-Useymîn, a.g.e., s. 103

^[201] el-Useymîn, a.g.e., s. 105

^[202] el-Useymîn, a.g.e., s. 106

¹⁹’ el-Useymîn, a.g.e., s. 108

^[204] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 141

^[205] el-Useymîn, a.g.e., s. 108

^[206] el-Useymîn, a.g.e., s.l 10

^[207] el-Useymîn, a.g.e., s.l 13

^[208] Neşet Çağatay, “VehhabiliK', İA, XIII,263

^[209] Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadı İslam Mezhepleri, İstanbul 2000, 11. Basım, s. 105

^[210] el-Useymîn, a.g.e., s. 113-114

^[211] Fığlalı, a.y., s. 105

^[212] Yusuf Ziya Yörükan, “VehhabiliiÇ, AÜİFD , sy.l, Ankara 1953, s.51; Fığlalı, a.y., s. 105

^[213] el-Useymîn, a.g.e., s.l 14

^[214] Fığlalı, a.y., s. 105

^[215] el-Useymîn, a.g.e., s.l 17

^[216] Neşet Çağatay, “Vehhabilik'A,XII1,263

^[217] Cürcânî, et-Ta’rifât, Beyrut 1996, s.96

^[218] Mevlüt Özler, İslam Düşüncesinde Tevhid, İstanbul 1995, s.54-55

^[219] Bekir Topaloğlu, Kelam ’a Giriş, İstanbul 1996, s.45; Ahmet Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam ’a Giriş, İstanbul 1997, s.243; Mevlüt Özler, a.g.e., s.55; Tahsin Yazıcı, “Tevhid”, İA,

XII,214

^[220] Mevlüt Özler, a.g.e., s.55

^[221] Bekir Topaloğlu, a.g.e., s.46

^[222] Bekir Topaloğlu, “Allah", DÎA, 11,478

^[223] Mevlüt Özler, a.g.e., s.56

^[224] el-İhlas, 112/4

^[225] Mevlüt Özler, a.g.e., s.56-57

^[226] Bekir Topaloğlu, a.g.e., s.81

^2,9 el-Fetih, 48/10

^[228] A.Saim Kılavuz, a.g.e., s.299«300

^[229] bkz. Âl-i îmrân, 3/7

^[230] Mevlüt Özler, a.g.e., s. 169-170

^[231] bkz. En-Nahl, 16/125

^[232] Bekir Topaloğlu, a.g.e., s.82.,

^[233] A. Saim Kılavuz, a.g.e., s.300-301; Topaloğlu, a.g.e., s. 114-115

^[234] Topaloğlu, a.g.e., s.82

^[235] Topaloğlu, a.g.e., s.82-83

^[236] el-Useymîn, a.g.e., s. 120-121

^[237] Muhammed b. Abdulvehhab, Keşfu’ş-Şubuhât, Mekke 1986, s.17-18

^2,0 Ahmed Emin, Zuamâıı’l-Islâk,fî Asri '[-Hadîs. Beyrut ts. ( Dâru’i-Kitâbi’l-Arabî), s. 8-9

el-Useymîn, a.g.e., s.120-121

^[240] Said el-Cendû.1, ed-Durru ’n-Nazîdalâ Kitabi ’t-Tevhîd, basım yeri yok, 1989, s.60

^[241] el-Bakara, 2/163

^[242] el-Mü’minûn, 23/117

^[243] Abdurrahman b. Haşan, Fethu ’l-Mecîd, Kahire 1992, s. 13

^[244] el-A’râf, 7/54

^[245] el-Câsiye, 45/27

^[246] en-Nahl, 16/36

^[247] el-Kasas, 28/ 88

^[248] Muhammed Salih el-Useymîft, Şerhu Akîdeti’l-Vâsıtiyye, Riyad 1416, s.20-29

^[249] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 12

^[250] Suat Yıldırım, Kur’an’da Uluhiyet, İstanbul 1987, s. 12

^24û Abdullah es-Seyyid Ahmed Haccâc, Mecmûatü’l-Fetâvâ ve’r-Resâil ve’l-Ecvibe, Beyrut 1987, s. 6

^[252] Süleyman b. Abdullah b. Muhammed b. Abdulvehhab, Teysîru ’l-Azîzi’l-HamîdfiŞerh-i Kitâbi’t- Tevhid, Beyrut 1989, s.33

^[253] Abdullah Salih el-Useymîn, eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab Hayâtuhû ve Fikruh, s. 121

^[254] el-Câsiye, 46/27

^[255] el-A’râf, 7/54

^[256] Yûnus, 10/31

^[257] el-Mii’minûn, 23/84-89            „

^[258] Muhammed b. Abdulvehhab, Keşfu’ş-Şubuhât, s.3-4

^[259] el-Cinn, 72/18

^[260] er-Ra’d, 13/14

^25?' İbn Abdulvehhab, Keşfu’ş-Şu£>uhât, s.4-5

^[262] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 13

^[263] Abdullah Salih el-Useymîn, a.g.e., s.121-122

^[264] Hûd, 11/18

^[265] el-B akara, 2/165

^[266] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 14

^[267] Muhammed b. Abdulvehhab, Kitâbu ’t-Tevhîd ellezî Hüve Hakkullâhi Ale ’l-Abîd, Riyad 1995, s. 14

^[268] Muhammed b. Abdulvehhab, Keşfu ’ş-Şubuhât, s.3

^[269] Süleyman b. Abdullah b. Muhammed b. Abdulvehhab, a.g.e., s.36

^[270] Abdullah es-Seyyid Ahmed Haecâc, a.g.e., s. 16

^[271] Muhammed b. Abdulvehhab, Kitâbu’t-Tevhîd, s. 14

^[272] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s.34

^[273] el-Bakara, 2/165

^[274] Muhammed b. Abdulvehhab, Kitâbu’t-Tevhîd, s. 19-20

^[275] el-Fâtiha, 1/4

^[276] Hûd, 11/124

^[277] Meryem, 19/66

^[278] Hûd, 11/89

^[279] el-Bakara, 2/21

^[280] Süleyman b. Abdullah, a.g.e., s.36

²⁷’ ez-Zâriyât, 51/56

^[282] Muhammed b. Abdulvehhab, Keşfu’ş-Şubuhât, s. 15

^[283] Said el-Cendûl, a.g.e., s.74

^[284] Muhammed Biltâcî- Seyyid IJicâb-Abdülaziz Rûmî, Müellefâtu ’ş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab, 1,363-369

^[285] Hüseyin b. Gannâm, Târih’uJ\ecd. (thk. Nasîruddîn Esed), Beyrut 1985, s.36-37

^[286] el-Useymîn, a.g.e, s. 121

^[287] Takıyyuddîn İbn Teymiyye el-Harrânî- Muhammed b. Abdulvehhab en-Necdî, Kitâbu Mecmûati’t- Tevhîd, Mansûre 1993, s. 13

^[288] İbn Teymiyye, Muhammed b. Abdulvehhab, a.g.e. ,s.38-40

^[289] Ahmed b. Mucir b. Muhammed Âl Ebû Tâmî, a.g.e., s.43-44

^[290] el-Bakara, 2/165

^[291] en-Nahl, 16/52

^[292] el-Mücâdele, 58/10

^[293] el-Fâtır, 35/13-14

^[294] el-En’am, 6/162

^[295] el-Hacc, 22/29

^[296] el-Hacc, 22/29

^[297] Âl-i îmrân, 3/135

^[298] el-Enfâl, 8/9

^[299] Süleyman b. Abdullah, a.g.e^ s.39-42

^[300] Bekir Topaloğlu- Yusuf Şevki Yavuz- İlyas Çelebi, İslam ’da İnanç Esasları, İstanbul 1998, s. 50

^[301] Takıyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm İbn Teymiyye, İsim ve Sıfat Tevhidi, (trc. Heyet, Yayma hazırlayan: Abdulvahid Metin), İstanbul ts., s.4-5

^[302] Süleyman b. Abdullah, a.g.e., s.34

^[303] Muhammed Salih el-Useymîn_te£e/77-w AkîdetiT-Vâsıtiyye, s. 29-32

^[304] Abdullah Salih el-Useymîn, eş-Şeyh Muhammed b. Abdulvehhab Hayâtuhû ve Fikruh, s. 128

^[305] el-Useymîn, a.g.e., s. 128-129 „

^[306] el-Useymîn, a.g.e., s. 129-130

^[307] İbn Teymiyye-İbn Abdulvehhab, Mecmûatu ’t-Tevhîd, s.45-51

’⁰⁰ Ahmed b. Mucir b. Muhammed Âl Ebû Tâmî, a.g.e., s.41-42

^[309] el-Useymîn, a.g.e., s. 130

^jOi el-Useymîn, a.g.e., s. 131

’⁰³ Ahmet Saim Kılavuz, a.g.e., s.42; Bekir Topaloğlu vdğr., a.g.e., s.90-91; Walther-Björkman, “Şirk”, ÎA, XI,566

’⁰⁴ A.Saim Kılavuz, a.g.e., s.40

^[313] el-Bakara, 2/161

^[314] Tevbe, 9/49

^[315] ez-Zuhruf, 43/75

^[316] en-Nisâ, 4/48

^[317] el-Mâide, 5/72

°¹⁰ A.Saim Kılavuz, a.g.e., s.42

³¹¹ A.Saim Kılavuz, a.g.e., s.43 .

³¹² Abdurrahmanb. Haşan, Fethu'l-Mecîd, s.70

^[321] Süleyman b. Abdullah, a.g.e., s.43-44

’¹⁴ Süleyman b. Abdullah, a.g.e., s.44

^[323] Süleyman b. Abdullah, a.g.e., s.44-45

^[324] Hûd, 11/18

^[325] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 14

^Jİ8 Abdullah es-Seyyid Ahmed Haccâc, a.g.e., s.33-35

^[327] Nisa, 4/48

’²⁰ Muhammed b. Abdulvehhab, Kitâbu ’t-Tevhîd, s.14

^j21 îbn Teymiyye-îbn Abdulvehhab, Mecmûalu’t-Tevhîd, s.32,33; Muhsin Abdulhamîd, a.g.e., s.30-31; el- Useymîn, a.g.e., s.137

’²² ez-Z(imer, 39/8                           „

^j23 Lokman, 31/32

~²⁴ Muhammed b. Abdulvehhab^ejA ’ş-Şubuhât, s. 14-16

el-Useymîn, a.g.e., s. 132-133

⁰²⁶ el-Useymîn, a.g.e., s. 134-135

^[333] Rahmi Yaran, “Bid’a?, DİA, VI, 129

⁰²⁸ Bekir Topaloğlu, a.g.e., s. 151

^[335] Cürcânî, a.g.e., s.47

^J'³° Hayrettin Karaman, İslam ’ın Işığında Günün Meseleleri, İstanbul 1996,11,258

^[337] Müslim, “ilim”, 15; Nesâi, “zekat”, 64; İbn Mâce, “mukaddime”, 14

^[338] Rahmi Yaran, “Bid’at”, DİA, VI, 129

^[339] Müslim, “Cum’a”, 43

■”⁴ Nesâi, “îdeyn”, 22; îbn Mâce, “Mukaddime”, 7

”’⁵ Müslim, “Cum’a”, 43; Ebû Dâvud, “Sünnet”, 6

^[342] Rahmi Yaran, “Bid’at”, DİA, VI, 130

^J'⁷ Ahmed, Ebû Dâvud, Tirmizi, ‘iMişkât”, c.I, s.58

Buhari, Müslim, “Mişkât”, c.I, s.52

^[345] Bekir Topaloğlu, a.g.e., s. 152

■’⁴⁰ Hayrettin Karaman, a.g.e., s.261-262

^[347] “Bid’at”, İA, 11,599

’⁴² Hayrettin Karaman, a.g.e., s.263

^û43 el-Useymîn, a.g.e., s. 144          .

^j44 Cevdet Paşa, Tarih-l Cevdet, c.VII, s.235

^[351] el-Useymîn, a.g.e., s. 144-145«

’⁴⁶ Ahmed Emin, Zuamâıı ’l-Islahfi ’l-Asri’l-Hadîs, Beyrut ts. (Dâru’I-Kitâbi’I-Arabî), s. 13

■’⁴' Muhammed Ebu Zehra, İslamda Siyasi îtikadi Fıkhi Mezhepler Tarihi, (çev. Sıbgatullah Kaya), İstanbul 1996, s.222

^[354] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s.229

^[355] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e,, s.235-249

’⁵⁰ Hüseyin Halefu’ş-Şeyh Haz’al, a.g.e., s.l 15-116

^[356] el-Useymîn, a.g.e., s.139-140

^[357] Muhammed b. Abdulvehhab, $.g.e., s.50

^[358] el-Useymîn, a.g.e., s. 142-144

Muhammed b. Abdulvehhab, Mesâilu’l-Câhiliyye, Taif 1394, s.79-82

■’⁵⁷ Muhammed b. Abdulvehhab,«a.g.e., s.82

^j5s Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.85

^j59 Süleyman b. Abdullah a.g.e., s.334-338

^[361] Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 159«160

’⁶¹ ed-Der’iyye, s. 130-133

^j62 Ahmed Emin, a.g.e., s. 13-14

^[364] Hüseyin b. Gannâm, a.g.e., s.73-77

^j64 Said b. Abdülaziz el-CendûI, a.g.e., s.148-149

’⁶⁵ Ahmed Emin, a.g.e., s.20

³⁶⁶ A.Vehbi Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, s.80

³⁶⁷ Cevdet Paşa, a.g.e., VI, 168

^[369] A. Vehbi Ecer, a.g.e, s.83-84

^[370] Yusuf Ziya Yörükan, a.g.m.,«s.6O

^j7° Cevdet Paşa, a.g.e., VII,233

^[372] el-A’râf. 7/157

^j72 A.Vehbi Ecer, a.g.e., s.84

^37j Said b. Abdülaziz el-Cendûl_?a.g.e., s. 140

^{3 74} A.Vehbi Ecer, a.g.e., s.84

’⁷' A. Vehbi Ecer, a.g.e., s.85

’⁷⁶ Fığlalı, a.g.e., s. 122

^j7' Muhammed Biltâcî vdğr., Müellefâtu ’ş-Şeyh, s.314-316

’⁷⁸ el-Useymîn, a.g.e., s. 135-136

^[380] Cürcânî, et-Ta’rifât, s. 130-134

^[381] Bekir Topaloğlu, vdğr. a.g.e., s. 301-302

’⁸¹ Wensick, “Şefaat”, İA, XI,382

^[383] Bekir Topaloğlu vdğr., a.g.e., s.302

^[384] Wensick, “Şefaat”, İA, XI,382

^[385] Ahmet Saim Kılavuz, a.g.e., -s.224

^[386] Yûnus, 10/3

^[387] el-Bakara, 2/255

^[388] el-Enbiyâ, 21/28

^[389] el-Müddesir, 74/48

^[390] Ebû Dâvud, Sünnet, 21; Tirmizî, Kıyamet, 11; İbn Mâce, Zühd, 37

^[391] Buhârî, Daavât, 1; Müslim, İman, 86

^j91 ez-Zümer, 39/43

^[393] Yunus, 10/18

^j93 ez-Zuhrûf, 43/86

^[395] el-Bakara, 2/123

^[396] el-Bakara, 2/48

^[397] el-A’raf, 7/53

^j97 el-En’am, 6/51

^j98 el-En’am, 6/70

^[400] Sebe’, 34/23; Meryem, 19/87; Tâhâ, 20/109

^[401] en-Necm, 53/26                       »

^[402] Bekir Topaloğlu vdğr., a.g.e., s.304

^[403] Buhari, Zekat, 52

^[404] İbn Mâce, Zühd, 37

^[405] Bekir Topaloğlu vdğr., a.g.e., s.303

^[406] A.J.Wensick, “Şefaat', İA., XI,3 84

^40â el-Useymîn, a.g.e., s. 125 *

^[408] ez-Zümer, 75/44

^[409] el-Bakara, 2/255

^[410] Muhammed b. Abdulvehhab, Kitâbu ’t-Tevhîd, s.40-42

^[411] Muhammed b. Abdulvehhab, Mesâilu ’l-Câhiliyye, s.53

^[412] ez-Zümer, 75/3

^4,2 Yûnus, 10/18

^4İJ ez-Zümer, 75/44

^[415] el-Bakara” 2/255

^[416] Muhammed b. Abdulvehhab, Keşfu’ş-Şubuhât, s. 11-12

^[417] el-Cinn, 72/18

^[418] Muhammed b. Abdulvehhab, a.g.e., s. 13

^[419] Abdurrahman b. Haşan, a.g.&>, s. 197

^[420] Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 163

^[421] Tâhâ, 20/109

^[422] en-Necm, 53/26

⁴~² Abdurrahman b. Haşan, a.g.e?, s. 160

⁴²’ Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 164

^[425] Emin er-Reyhânî, Târîhu Ne&d el-Hadîs, Beyrut 1988, s. 54-55

^[426] Saidb. Abdülaziz el-Cendûl, a.g.e., s. 126-130

^[427] Ethem Ruhi Fığlalı, a.g.e., s.l 16

^[428] İslam 'da İnanç, İbadet ve Güplük Yaşayış Ansiklopedisi, “Tevessül”, c.IV, s.356-357

^[429] el-Useymîn, a.g.e., s. 126

^[430] Emin Reyhânî, a.g.e., s. 56-57

^[431] Muhammed b. Abdulvehhab,,Mesâilu ’l-Câhiliyye, s.8

^4jl Ahmed b. Mucir b. Muhammed Âl Ebû Tâmî, a.g.e., s.44

^4j2 Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 154

^4jj Mesud en-Nedvî, a.g.e., s. 155

^4,4 Mesud en-Nedvî, a.g.e., s.155-159

^4j5 Abdurrahman b. Haşan, a.g.e., s. 159-165

^4,6 Süleyman b. Abdullah, a.g.e», s.220

^[438] Said b. Abdülaziz el-Cendûl, a.g.e., s.139-140

⁴’⁸ Said b. Abdülaziz el-CendûI, a.g.e., s. 116

^4j9 Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, «.VII, s.230-231

^[440] A.Vehbi Ecer, a.g.e., s.75

^[441] Yusuf Ziya Yörilkan, '"Vehhabilik'', AÜİFD, sy. I, s.62

^[442] Yörükan, a.g.m., s.62

^[443] el-Useymîn, a.g.e., s. 127

^[444] el-Useymîn, a.g.e., s. 127

^[445] Saidb. Abdülaziz el-Cendûl,^.g.e. ,s.l41

^[446] Fığlalı, a.g.e., s.l 17-118

^[447] Ahmed b. Zeynî ed-Dahlân, ^d-Dürrü ’s-Seniyye fi ’r-Redd-i Ale ’l- Vehhâbiyye, Kahire 1981, s.24 vd., s.45 vd.

^[448] Abdülhalim el-Cündî, a.g.e., s.162-163

^[449] Ömer Rıza Doğrul, “VehhabiliK\ Sebîlürreşad Mecmuası, İstanbul 1343, c.XXIV, s.298

^[450] Abdülhalim el-Cündî, a.g.e., ^.164

^[451] Zekeriya Kurşun, a.g.e., s.33

^[452] Selahattin el-Muhtâr, a.g.e., s.73

^45j Kurşun.a.g.e., s.34-35

^[454] Neşet Çağatay, “VehhabiliK', İA, XIII,266

^[455] Kurşun, a.g.e., s.35-41

^[456] Kurşun, a.g.e., s.41-45

^[457] Ömer Rıza Doğrul, a.g.m., s.298

^[458] Kurşun, a.g.e., s.48-51

^[459] Emin Reyhânî, a.g.e., s.74

^[460] Abdülhalim el-Cündî, a.g.e., s. 169

^[461] Kurşun, a.g.e., s.51-53

^[462] Kurşun, a.g.e., s.53-55

^[463] Osman b. Bişr en-Necdî, a.g.e., s.215-216

^[464] Vedî’ el-Bustânî, Nübze Târ[hiyye an NeccL Riyad 1999, s.33-35

^[465] Kurşun, a.g.e., s.58-59

^[466] Vedî’ el-Bustânî, a.g.e., s.36-45

^[467] Abdülhalim el-Cündî, a.g.e., s. 180-182

^[468] Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, Ankara 1957, c.III, s.120-121

^[469] Neşet Çağatay, “Vehhabilik, İA, XIII,267

Benzer Yazılar